 |
| Bìa 1 tác phảm PHÊ BÌNH & TIẾU LUẬN THI CA của Phạm Ngọc Thái. NXB Văn Hóa -Thông Tin, Hà Nội, 2013 |
Trong bài giới thiệu ở đây, tôi xin trích từ trong tập
"Phê bình & tiểu luận thi ca" hai bài bình thơ: một bài thơ đời,
một thơ tình... của hai tác giả - Đó là nữ nhà giáo Diễm Loan và nhà văn Đào
Viết Minh, để bạn đọc bốn phương thưởng lãm thêm cái hay cùng sự phong phú, sâu
sắc trong bàu trời thi ca Phạm Ngọc Thái.
1- Trước hết nói
về thơ Đời - Một bài thơ khóc tang sâu sắc:
LÀM MA EM
VỢ
Kính viếng hương hồn cụ Nguyễn Du
Em kết liễu, tự giải thoát mình khỏi " kiếp" !
Chết thật hèn, nhưng sống thế càng ôi...
Anh thắp cho em một nén nhang đời
Và lễ tạ: Nam-mô-di-phật!
Người sống đưa chân người chết đây
Đầu bạc làm ma mái xanh này
Mẹ, cha... queo quắt còn ham thọ
Em nhởn thanh xuân lại vội quay.
Em ơi: chữ “kiếp” trước chữ “người”!
Sống cần cố gắng. Chết rồi thôi
Hãy đi, yên nhé! Coi hết nợ... (*)
Anh ở vì chưng trả nợ đời.
Phạm Ngọc Thái
(Trích tập Rung Động Trái Tim)
(*) Ý câu thơ dựa theo thuyết bản mệnh ở Phật giáo - Trong
tác phẩm Kiều của Nguyễn Du: Nàng Kiều trẫm mình trên dòng sông Tiền Đường muốn
quyên sinh nhưng lại được Giác Duyên vớt cứu. Nàng chưa thể chết vì chưa trả
hết nợ đời!
Lời
bình ĐÀO VIẾT MINH:
"Làm ma em
vợ" là một bài thơ khóc. Đứng trước bao cảnh đời khốn khổ trên bờ bến nhân
gian, với tâm khảm xót xa một người em vợ, nhà thơ đã viết ra bài khóc tang này:
Em kết liễu, tự giải thoát mình khỏi "kiếp" !
Chết thật hèn, nhưng sống thế càng ôi...
Hai câu mở đầu
cách thức cảm xúc của tác giả, giọng điệu tựa như những lời khóc van khi đưa
đám trong dân gian. Ta xem trong câu hai, nửa vế đầu viết: " Chết thật
hèn", nửa vế sau lại nói:"... nhưng sống thế càng ôi" - Như thế
là ngay trong một câu thơ đã đưa ra hai nhận định về cả lẽ sống và cái chết của
người em vợ. Chết như nó thì dở, thì hèn - Còn sống mà sống kém, sống tệ như
vậy cũng…? Bởi đây là bài thơ khóc trước vong linh em, có thể trách nó về sự
chết uổng, chết phí... thì còn được, nhưng nếu đem cả cách sống tệ ra trách móc
trước mồ mả em, e sẽ trở thành bất nhẫn?
Tôi xin trích
những lời của Hoài Thanh khi nói về cái chết của Hàn Mặc Tử trong Thi Nhân Việt
Nam ,
ông đã viết: "Một người đau khổ nhường ấy, lúc sống ta hững hờ bỏ quên,
bây giờ chết rồi ta xúm lại kẻ chê người khen. Chê hay khen tôi đều thấy có gì
bất nhẫn".
Trở lại với bài
Làm Ma Em Vợ - Thế là lòng nhà thơ mâu thuẫn. Muốn viết một
bài thơ khóc tang sâu sắc thì phải nói đến cả nghĩa sống và cái chết. Huống hồ
tính nhân bản trong thi ca, nó đòi hỏi phải đặt ra một giác độ nhìn nhận trách
nhiệm của một con người trước xã hội cũng như cộng đồng, mà ở đoạn cuối tác giả
có nói:
Sống cần cố gắng. Chết rồi thôi...
Bởi vậy để đỡ
cho hai câu thơ khóc rất thật đầu tiên ấy, nghĩa tử là nghĩa tận, lệ của nhà
thơ đã nhỏ xuống, anh xót xa thắp nén hương lòng khấn cầu cho vong hồn em sớm được siêu thoát:
Anh thắp cho em một nén nhang đời
Và lễ tạ: Nam-mô-di...phật!
Trách là trách
những người thân đang sống quanh không cứu vớt được nó? Trách thực tế cộng đồng
không đủ sự nhân ái cần thiết đưa nó ra khỏi bờ vực thẳm? Nhưng thôi, dù sao
thì em cũng đã chết rồi! Hãy để cho vong hồn em được an ủi, yên nghỉ nơi suối
vàng. Nhưng ý tưởng bao trùm tình thi đã được tác giả khai phá ngay từ câu thơ
đầu. Tôi quay lại để bình xét về câu thứ nhất ấy:
Em kết liễu, tự giải thoát mình khỏi "kiếp" !
Ba chữ "tự
giải thoát" là tiếng kêu trong trời đất và xã hội, từ dưới đáy hạ tầng của
lớp chúng sinh. Cuộc đời đến mức phải tự kết liễu để giải thoát mình ra khỏi
"kiếp sống", thật là bi thương. Nhìn theo quan điểm nhân đạo, suy cho
cùng nó cũng chỉ là một nạn nhân đáng thương của xã hội mà thôi. Tiếng kêu
chúng sinh đó đòi hỏi, thậm chí chất vấn...cả thượng tầng kiến trúc kia?
Đến câu thơ thứ
chín, ta thấy nhà thơ còn nhắc lại chữ "kiếp" ấy một lần nữa:
Em ơi: Chữ “kiếp” trước chữ “người”!
Huống hồ cảnh đời
còn bao thương tâm, oan nghiệt, phi lý, bất công vẫn đè nặng lên lớp nhân quần
lương thiện. Chữ "kiếp" đã được vọt trào ra chính vì nỗi đau đời đó!
Tôi bình sang đoạn thơ hai:
Người sống đưa chân người chết đây
Đầu bạc làm ma mái xanh này
Cái lời tiễn
người đã chết ở đây nó ngược cảnh: đầu bạc lại làm ma mái đầu xanh, nghe rền rĩ
như tiếng kèn đám ma. Đó là sự bi ai của cuộc sống. Trong dân gian lắm khi cảnh
gia đình lục đục, cha mẹ già hay ông bà tính khí trái nắng giở giời...thường
rít lên rỉa rói con cháu: Đến con giun, con dế nó còn muốn sống nữa là con
người? Tâm lý cảnh đời thường ấy đã được tác giả vận vào hai câu sau của đoạn
thơ hai, để nói lên nỗi xót xa đối với người em:
Mẹ, cha...queo quắt còn ham thọ
Em nhởn thanh xuân lại vội quay.
Quay là quay
lơ, lăn ra chết... đi liền với "nhởn thanh xuân" (nhởn nhơ tuổi thanh
xuân): nghĩa thơ có ý trào lộng. Ngôn ngữ, nhịp điệu hợp với sự cúng điếu của
cảnh khóc tang. Lời than ấy giống như những người đi theo xe tang khóc viếng,
đưa linh hồn kẻ chết về nơi chín suối. Nghĩa là, một cái chết tội tình đáng
thương thay! Mẹ, cha đã phải chịu đựng bao nhiêu khốn khổ, tủi nhục, đắng cay
mà vẫn sống đó? Em còn trẻ, dù có cảnh đời thế nào đi nữa, cũng việc gì phải
phẫn chí tìm cách quyên sinh!
Bài thơ tuy cũng
dựa trên một nỗi đời cụ thể, nhưng nó có cấu trúc của một bài thơ tượng trưng,
nhuốm đầm sắc thái theo quan điểm của nỗi kiếp đoạn trường, nơi bể khổ dân tình của cụ Nguyễn Du. Cho nên
tác giả đã kết:
Hãy đi, yên nhé! Coi hết
nợ...
Anh ở vì chưng trả nợ đời.
Để cho rõ ý
nghĩa hàm súc của hai câu cuối đó, xin liên hệ đôi nét về thân phận nàng Kiều:
trải qua bao khổ ải, nhục nhã ê chề phải trẫm mình xuống dòng sông Tiền Đường
để chết, nhưng lại được Giác Duyên vớt cứu - Nàng chưa thể chết vì chưa trả hết
nợ đời! Như thế món nợ Kiếp của Kiều, dù đã phải trải qua hai lần thanh lâu,
mấy lần muốn tự vẫn không thành:
Làm cho sống đoạ thác đầy
Đoạn trường cho hết kiếp này mới thôi!
( Kiều )
Còn cái việc
nàng đã được cụ Nguyễn Du cho tái hợp lại với chàng Kim Trọng để cuộc đời bi
thảm của Kiều có phần kết hậu, âu đó cũng chỉ là món nợ đời cuối cùng mà nàng
phải trả nốt đó thôi: món nợ tình! Bởi 15 năm khổ ải định chết, chết không
xong. Tới khi được Giác Duyên cứu sống lại rồi, Kiều chỉ muốn đem tấm thân đã
"dơ" của mình:
Trông hoa đèn chẳng thẹn mình lắm ru?
Để mà yên thân
nơi cửa chùa:
Đã đem mình bỏ am mây...
Mầu thiền ăn mặc đã ưa nâu sồng
Thế mà phận cũng
có được yên đâu? Khi Kiều từ chối duyên tái hợp với chàng Kim kia, từng thốt ra
than:
Nói chi kết tóc xe tơ
Đã buồn cả ruột mà nhơ cả đời...
Thế mà Vương Ông
vẫn còn trì triết , mắng con gái rằng:
Tình kia, hiếu nọ ai đền cho đây?
Vì
"hiếu" đã phải bán cả tấm thân trong trắng, ngà ngọc của mình để
chuộc cha. Với "tình" lòng vẫn thuỷ chung son sắt, cũng đành phải dứt
duyên nhờ em là Thuý Vân thay mình!... Hiếu, tình sâu nặng đến thế, mà vẫn chưa
đủ trả? Cuối cùng Kiều vẫn cứ phải đem cái tấm thân mình, như nàng đã nói:
Ong qua bướm lại đã thừa xấu xa...
Để mà đền nốt
cho chàng Kim. "Món nợ kiếp người" tưởng cũng chỉ khổ đến thế là
cùng. Trở lại với bài Làm Ma Em Vợ, câu thứ ba của đoạn thơ này:
Hãy đi, yên nhé! Coi hết nợ...
Cái nạn kiếp
người nơi hạ tầng của chúng sinh thời nào mà chẳng khổ? Trải qua những thăng
trầm bể ải trong nhân tình thế sự, chiêm nghiệm trong thẳm sâu tâm linh cuộc
đời mình, thấm đẫm về chữ "kiếp" luân hồi ấy để nỗi xót thương từ
trong lòng tác giả trào ra: Em chết, là coi như đã trả hết nợ đời đó em!
Vì muốn nó cũng
có sống lại được nữa đâu? đồng thời đó cũng là lời an ủi, xoa bớt nỗi đau cho
vong hồn người em nơi chín suối. Mặt sau của bản thơ là tiếng kêu cứu xã hội,
tiếng khóc nấc bật ra từ trong khối cộng đồng của thời đại hiện đại này!
Ta trở lại với câu
thơ đầu tiên:
Em kết liễu, tự giải thoát mình khỏi "kiếp" !
Lời khóc tang của
bài Làm Ma Em Vợ này là tiếng khóc bật ra từ trong nỗi kiếp nhân gian:
Anh ở vì chưng trả nợ đời.
Anh còn phải
sống tiếp, cũng chả sung sướng gì đâu? Bao khổ nạn ê chề, chẳng qua vì đời chưa
hết nợ, trả hết nợ rồi anh cũng đi thôi. Bài thơ chỉ như một lời khấn cầu từ bi
nơi cửa phật, để thắp cho đứa em tội nghiệp cùng những kẻ đáng thương đã sinh
ra ở trên cõi sống trần ai, một nén nhang đời!
ĐVM.
Trích "Phê bình & tiểu luận thi ca - Phạm Ngọc Thái"
2- Một bài thơ tình khúc triết:
KHÓC BÊN HỒ NÚI
CỐC
Anh đã đến bên Hồ Núi Cốc
Gửi hồn theo dòng nước trôi thây...
Gió gào thét trong lặng chìm tim óc
Em khoả thân nằm trên bóng bến xưa bay.
Nước mắt nàng Công khóc tan ra suối
Cốc chết bên sồi lại hoá thành non...(*)
Nhưng để làm gì khi tình vô vọng?
Chút hương nàng vẫn ấm khoảng đời con.
Bóng ngàn than huyền thoại tang trắng phủ
Mà miệng còn muốn cắn vú người yêu!
Ôi, hồ núi cứ xanh rì muôn thuở
Máu ta đổ đầy cho tạo hoá tạc phù điêu.
Anh đến bên Hồ Núi Cốc giữa chiều
Thơ rỏ đôi hàng, lệ tràn một chén
Khóc chuyện tình xưa là khóc mình lắm lắm
Mai chết rồi làm nước tắm cho em...
Phạm Ngọc
Thái
Hồ Núi Cốc – Đêm 9/7/1997
(*) Huyền thoại kể:
Nàng Công (con gái quan lang dân tộc) thương nhớ chàng Cốc khóc mà chết. Nước
mắt nàng chảy thành suối nay biến ra hồ. Chàng Cốc (chỉ là một tiều phu đốn
củi), thương nàng Công cũng chết dưới gốc cây sồi, hoá thành non bao bọc lấy hồ
- nên mới có tên gọi: Hồ Núi Cốc!
Lời bình DIỄM LOAN:
Tác giả kể lại:
Vào một đêm mưa gió, không gian hồ núi huyền thẳm, hoang dại và vô tận. Con
người cô đơn! Từng làn gió rít vút qua ngàn, mưa táp trên mặt hồ nước mênh mang
màu xanh thẫm. Niềm hạnh phúc lớn nhất của đời anh là được sống bên nàng, một
niềm đam mê man dại. Có phải chăng con người sinh ra trên thế gian này, chỉ có
tình yêu gái trai là bất diệt? Toà Thượng Đài ngự trị cả trên triết học và
chính trị. Tâm hồn và thể xác hoà quyện nhau đưa anh về cõi cực lạc vô biên.
Bài thơ Khóc Bên Hồ Núi Cốc được dựng bên câu chuyện tình cổ của nàng Công,
chàng Cốc bất hủ trong truyền thuyết vọng về - Chính giữa đêm mưa gió, tình thi
diễm lệ ấy đã ra đời!
Gọi là Khóc Bên
Hồ Núi Cốc nhưng bài thơ không phải là tiếng khóc, nó là một khúc tình ca. Nhà
thơ viết thế cho có vẻ đượm màu sắc lâm ly mà thôi:
Anh đã đến bên Hồ Núi Cốc
Gửi hồn theo dòng nước trôi thây...
Hồn chàng theo
dòng nước cuốn đến với nàng. Thiên nhiên đang bao trùm sự lạnh lẽo, hoang vắng.
Giờ anh đứng đây nhìn ra dòng nước mênh mang trôi dạt kia, chỉ còn lại một thế
giới trong anh vô vi và trống rỗng. Mà cái "thây" nó cũng đang trôi
về phía vĩnh cửu đấy chứ? Biểu tượng "trôi thây" đã dược thăng hoa từ
trong cảm xúc mãnh liệt của nhà thơ, để mở đầu cho bản tình luyến ái gái trai
ngàn năm vô bến, vô bờ. Xin bình tiếp câu ba:
Gió gào thét trong lặng chìm tim óc
Trong cái tiếng
gió mưa cào xé đất trời kia (bên ngoài) , lại đang bao bọc cả một thế giới tĩnh
lặng đến rùng mình của tim óc con người (bên trong), cùng chứa đựng một khát
vọng mãnh liệt tột cùng cả thể xác và tâm hồn tình yêu trong nó. Đẩy nỗi thơ đi
đến điểm cực đại, mà bắn vọt ra một bức tranh hoành tráng, hoàn bích nhất về
nàng:
Em
khoả thân nằm trên bóng bến xưa bay...
Ta chạnh nhớ tấm
thân nàng Kiều được Nguyễn Du mô tả:
Rõ
màu trong ngọc trắng ngà
Dầy dầy sẵn đúc một toà thiên nhiên.
Nhưng bức tranh
Nguyễn Du mô tả là bức tranh mĩ miều có thật của Kiều đang khoả thân trong khi
tắm, còn bức tranh khoả thân của Khóc Bên Hồ Núi Cốc chỉ là bức tranh ảo, bởi
ấn tượng từ kí ức, sự cồn cào trong trái tim nhà thơ mà bật ùa ra. Ta thấy tác
giả không tả một nét gì trên thân thể, thế mà nàng vẫn hiển hiện lên vẻ đẹp
không kém kiêu sa. Tình thơ tuy có bạo loạn nhưng trong sáng. Rõ ràng đây là
một khúc tình ca chứ đâu phải là một bi kịch tình?
Những yếu tố cảm
xúc của bài thơ này đều theo thi pháp dòng thơ tượng trưng hiện đại Pháp cuối
thế kỉ XIX sang đầu thế kỉ XX, nhưng đã được hoà phối với dòng thơ lãng mạn, để
hình ảnh ngôn ngữ, ý tình được hàm súc, cô đọng. Không viết chảy tràn theo tình
cảm như các thi nhân trong phong trào "thơ mới" thời tiền chiến ở
nước ta đã viết.
Sang đoạn thơ
hai là sự gắn bó giữa câu chuyện huyền thoại xưa với câu chuyện tình nay, nói
về cái chết chung tình của một đôi trai gái:
Nước mắt nàng Công khóc tan ra suối
Cốc chết bên sồi lại hoá thành non...
Mối tình đôi trai gái ấy đã bị các quan lại
và lễ giáo phong kiến ngăn cấm. Họ quyết quyên sinh để giữ trọn lòng chung thuỷ
sắt son. Nàng thì biến ra hồ nước, còn chàng lại hoá thành non. Không có tình
yêu tất cả trở nên vô nghĩa. Tình yêu là nơi trú ngụ, ý nghĩa tồn tại của đời
ta:
Nhưng để làm gì khi tình vô vọng?
Chút hương nàng vẫn ấm khoảng đời con!
Ba chữ
"khoảng đời con" ở đây mang theo ý ẩn dụ. Nói rằng, không có sự ấm áp
trong tình yêu của người đàn bà mang lại cho những "khoảng đời con"
ấy, thì thử hỏi: Sự sống tồn tại trên trái đất này để làm gì? Không có sáng tạo
hay tiến bộ xã hội nữa. Không có ý nghĩa của cái "khoảng đời con" thì
cũng không có những vĩ đại. Cho dù tác giả có đặt câu hỏi:
Nhưng để làm gì khi tình vô vọng?
Chẳng qua là
người than cho câu chuyện tình của nàng Công, chàng Cốc trong trời đất và cũng
than cho chính mình. Mượn người xưa để nói nỗi đời nay, ý tình cứ rền xiết lên
nhau như hai câu trong đoạn thơ cuối đã viết:
Thơ rỏ đôi hàng, lệ tràn một chén
Khóc chuyện tình xưa là khóc mình lắm lắm
Cảm xúc thơ tràn
ứa mà đẫm lệ. Tôi bình sang đoạn ba, là đoạn thơ máu thịt nhất của bài:
Bóng ngàn than huyền thoại tang trắng phủ
Mà
miệng còn muốn cắn vú người yêu!
Ôi, hồ núi cứ xanh rì muôn thuở
Máu ta đổ đầy cho tạo hoá tạc phù điêu.
Khi mưa gió phủ táp
xuống miền hồ núi, ta nghe như tiếng câu chuyện tình xưa nghiền xé vang lên:
Bóng ngàn than huyền thoại tang trắng phủ /-
Tình đời là một dải băng tang trắng ư? Tình yêu gái trai cho ta nguồn
suối yêu thương hạnh phúc, song cũng gieo lên cuộc đời những bất hạnh đớn đau.
Nghĩa là, trời
đất cũng để tang cho những linh hồn và trái tim son sắt của tình yêu! Nói về
thủ pháp nghệ thuật sáng tác của tác giả trong đoạn thơ ba này, lấy ba câu thơ
ảo (câu 1-3 và 4) là thơ trừu tượng, để nuôi một câu thơ thật, thật và rất đời.
Chính là câu thơ hai trong đoạn:
Mà
miệng còn muốn cắn vú người yêu!
"máu ta đổ
đầy..." là biểu tượng nói về tình yêu. Thơ ngả sang màu siêu thực. Cái
bóng xanh rì muôn thuở của non ngàn, với "bức phù điêu" đã được tạc
trong thiên nhiên kì vĩ kia, là bởi máu và nước mắt tình của những đôi trai gái
tắm vào trong nó. Nghĩa là cả trong bất hạnh đau thương tình yêu cũng tô đẹp,
là bản tình ca bất hủ trong vũ trụ cũng như cuộc sống con người. Đoạn thơ ba
như một bức hoạ dựng sững giữa trời.
Bằng một cách
định nghĩa thi ca Chế Lan Viên đã viết:
Anh phải mang tiếng hát từ bờ này sang bờ kia đấy
Bờ
bên kia hư ảo - Bờ thơ.
(trích di cảo CLV - Bờ bên kia )
Nhưng sự hư ảo ở
đây phải là cái hư ảo thấm đầy huyết, đầy hồn, đầy sự sống và ma lực trong thế
giới thơ của nó.
Xin trở lại để
nói tiếp về câu thơ hai trong đoạn. Nếu không có "vú người yêu" thì
thử hỏi: Hồ núi có xanh thắm hơn thế nữa, thiên nhiên có đẹp hơn thế nữa, để
làm gì? Cả chiến tranh và hoà bình trong thế giới này, nếu không có vú người
yêu thì loài người gây ra nó cũng để làm gì? "cắn vú người yêu" là
một hình tượng rất đời được đưa vào trong thơ, hình ảnh thơ đọc vẫn không thô,
không sượng. Viết được câu thơ như thế là một thành công trong thi ca, đưa bài
thơ đi xa trên bến-bờ-thi...
Đến đây tôi chỉ
xin nói thêm một chút nữa về câu thơ cuối cùng của bài:
Mai chết rồi làm nước tắm cho em...
Xuân Diệu thì
nói rằng:
Anh không xứng là biển xanh
Nhưng cũng xin làm bể biếc
Còn đây, tác giả
lại viết: "mai chết rồi…" - Phải, con người có thể làm bao chuyện phi
thường, lên cả vũ trụ mà chinh phục sao Hoả, sao Kim, sáng tạo những phát minh
khoa học vĩ đại, chế ra cả tên lửa xuyên lục địa, bom nguyên tử, đầu đạn hạt
nhân để tiêu huỷ hoàn cầu v.v... Ấy thế mà, liệu còn gì có thể cao xa hơn là
làm một dòng suối mát, một hồ nước xanh, hay chỉ là một bồn nước trong nho nhỏ
tắm cho cuộc đời và thân thể của người yêu?
Đấy, nhà thơ của
bài Khóc Bên Hồ Núi Cốc này chỉ muốn kết tình thơ ở đó, để cho đời suy ngẫm?
DL.
Trích "Phê bình & tiểu luận thi ca - Phạm Ngọc Thái"
Hà Nội, tháng 1
- 2014
Nguyễn Thị
Hoàng
Cô giáo ĐH Sư phạm
No comments:
Post a Comment