CHỮ
BẬU TRONG HÒ, CA DAO VÀ LỤC BÁT
Nguyên Lạc
Bài viết này là bài thứ 2 trong loạt bài giới
thiệu quê hương nam bộ bình dị và thân thương của chúng tôi.
Đây là bài 1: Nguyên Lạc: VỀ CHỮ “BẬU”
Trong cuộc Nam tiến, nhiều dòng người từ các nơi đã đến
vùng đất mới này sinh cơ lập nghiệp, nhất là những đợt di dân từ đất ngũ Quảng
(Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Tín, Quảng Nam và Quảng Ngãi) vào cuối thế kỷ 16
và đầu thế kỷ 17. Trên bước đường chinh
phục hoang vu, từ những chiếc ghe bầu, ghe chài, tam bản, xuồng ba lá… hành
trang mang theo của những di dân này có cả những câu ca dao để làm chỗ dựa
tinh thần trên bước đường xa xứ. Lênh đênh sông nước, những hành trang tinh thần
này được họ- các tiền nhân - cách
tân, sáng tác thêm cho phù hợp với hoàn cảnh mới của mình, rồi phổ biến
rộng rãi. Chữ "bậu"
đặc biệt của nam bộ xuẩt hiện trong ca dao. Những câu hò, điệu lý… từ
những ca dao này được hình thành. Tôi xin được tiếp tục giới thiệu
đến các bạn sơ lược về hò và một số bài lục bát ca dao có chữ "bậu" thân thương này.
SƠ
LƯỢC VỀ HÒ
Hò là một trong những thể loại âm nhạc dân gian miền
nam Việt Nam, được du nhập bởi những đợt di dân từ đất ngũ Quảng, từ vùng ngoài
đưa vô vùng đất mới phía cực nam của đất nước ta.
Hò rất được ưa chuộng ở miền nam vì có sức hấp dẫn lạ
thường. Chúng tôi xin tạm phân làm ba loại hò: Hò trên cạn, hò trên sông nước
và hò giao duyên hay đối đáp.
Về hò trên sông nước, "hò chèo ghe Bạc Liêu" (có thể xem như đại diện cả vùng đồng
bằng sông Cửu Long) là một làn điệu dân ca mang hình thức diễn xướng của cư dân
Bạc Liêu, hình thành trong môi trường chèo xuồng, ghe trên sông nước; có từ thời
khẩn hoang nhằm gửi gắm tình cảm, bày tỏ nỗi lòng của mình cho con người và
thiên nhiên.
Vùng đất Bạc Liêu đã lưu hành nhiều loại hò của cả
vùng đồng bằng sông Cửu Long như hò sông Hậu, hò Bến Tre, hò Trà Vinh, hò Vĩnh
Long; nhưng mỗi loại hò khi được sử dụng đều có pha trộn, giao thoa tiết tấu
hay giai điệu để phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh thực tế. Sẵn nói luôn:
Tên tuổi nhạc sĩ Cao Văn Lầu với bài Dạ Cổ Hoài Lang đặt nền móng cho nền cổ nhạc
Nam bộ cũng gắn liền với vùng đất này.
"...Ðường
dù xa ong bướm/Xin đó đừng phụ nghĩa tào khang/Đêm luống trông tin bạn/Ngày mỏi
mòn như đá vọng phu/Vọng phu vọng luống trông tin chàng/Sao nỡ phũ
phàng..."
[Dạ
Cổ Hoài Lang - Cao văn Lầu]
Hò chèo ghe Bạc Liêu có 2 loại là hò đơn và hò đôi:
-- Hò đơn: Có 2
giọng là hò chậm và hò nhanh.
-- Hò đôi: Giọng hò lúc này không còn mang tính tự sự
đơn giản nữa, mà mang đậm nét trữ tình, giao lưu, trao đổi tình cảm. Hình thức
hò này nhanh chóng trở thành sinh hoạt tập thể như đối đáp, huê tình và được
nâng lên thành hình thức sinh hoạt văn hoá văn nghệ của cộng đồng. Cũng giống
trên, nó có hai loại: Hò đối đáp chậm và hò đối đáp nhanh.
@. Xin được ghi ra đây vài hàng đóng góp của
bạn Đỗ Phú:
[
... Cư dân miền Tây vốn "có của để dành" sẵn từ thiên nhiên; chiều nay ăn hết, sang mai lại có. Từ thời mở
đất đã không e ngại cảnh đói no. Mưa nắng điều hòa, nhịp sống yên bình, không mấy
khi gấp gáp. Từ nơi này qua nơi khác, xóm này qua xóm khác chỉ có chèo xuồng,
bơi ghe... là thuận tiện.
--
Giả dụ như có hai ghe, chiếc trước chiếc sau, chàng trai thường nhún nhường
hò gọi:
"Theo
em đứt bộ quai chèo
Em
thương bớt lái, khoan chèo đợi anh"
--
Gió sông thổi nhẹ, sóng nước lăn tăn. Chàng trai ngồi trên xuồng ở vàm kinh câu
cá, thả lưới; cô gái trên biền (bờ) hái rau chọai, nhổ hẹ nước. Chợt nhìn thấy
nhau cũng hò, nàng hò đố bâng quơ mời gọi:
"
Đố ai quét sạch lá rừng
Để
em khuyên gió, gió đừng rung cây"
Bất
kể là chàng trai nào, có vợ hay chưa, ở trong khung cảnh đó mà không hò đáp lại
nàng thì không phải dân miền Tây sông nước.
Ghe
thương hồ thường đậu trạm ở mấy giáp nước (chổ tiếp giáp 2 dòng nước - NL)
chờ nước giựt ròng để xuôi ra sông lớn cho nhẹ ghe. Như sông Vàm Nao nối sông
Tiền và sông Hậu, hay giáp nước Thủ Thừa nối hai sông Vàm Cỏ ở Long An. Trường
hợp này là hò rộn ràng nhất, chẳng cần có trọng tài, nhưng cuộc hò tự động
chia thành hai phe, phe trai và phe gái đấu nhau. Chọc ghẹo đùa giỡn nhau qua
câu hò, lúc thanh, khi tục, có hồi suôn, có hồi bí, có gỡ quê, có gỡ bí.
Hễ
cặp nào thích nhau thì nhổ sào, chống ghe xáp lại gần tâm sự. Có không ít tình
bạn chí thiết phát sinh từ đây. Cũng nhiều đôi khác xứ, gặp gỡ, nên duyên chồng
vợ ở tại chỗ này...]
[Đỗ Phú]
Hò ơ ớ ơ ơ …
Bậu có chồng như cá vô lờ
Tương tư nhớ bậu (ớ ờ)...
Tương tư nhớ bậu, dật dờ
năm canh (ơ ơ)
Hò ơ ớ ơ ơ …
Bậu có thương thì thương
cho chắc
Chi bằng trục trặc thì trục
trặc cho luôn
Đừng làm như con thỏ nọ đứng
ở đầu truông (ơ ờ) ...
Hò ơ ớ ơ ơ …
thỏ nọ đứng ở đầu truông
...
Khi vui giỡn bóng khi buồn
giỡn trăng (ơ ơ )
VÀI
CÂU HÒ ĐỐI ĐÁP MIỀN NAM
Xin được ghi ra đây vài câu hò đối đáp giữa nam và nữ.
1.
- Cô gái hò:
Hò ơ ớ ơ ơ …
Ghế mất một chân nên gọi
là ghế gẫy
Người lạc tâm hồn bậu hỡi
gọi sao?
Ngẩng đầu ngắm những vì
sao (ơ ờ) ...
Hò ơ ớ ơ ơ …
những vì sao ...
Cái lu cái tỏ ... cái nao
riêng mình? (ơ ơ )
- Chàng trai hò đáp:
Hò ơ ớ ơ ơ …
Trách ai quên hai chữ
nghĩa tình
Quên câu thề hẹn đôi mình
trăm năm
Chống chèo theo nước lớn
ròng (ơ ờ) ...
Hò ơ ớ ơ ơ …
theo nước lớn ròng ...
Dò tìm bóng bậu cõi lòng
nát tan (ơ ơ )
- Chàng trai hò tiếp:
Hò ơ ớ ơ ơ …
Bìm bịp kêu con nước giọng
khàn
Rạch sông mù lối khói
sương mù trời
Biết tìm đâu hỡi bậu ơi
(ơ ờ) ...
Hò ơ ớ ơ ơ …
tìm đâu hỡi bậu ơi ...
Bóng chiều dần xuống mưa
rơi mịt mùng (ơ ơ) ...
Hò ơ …
"Tìm bậu như thể
tìm chim
Chim bay biển Bắc (ơ ơ ơ
) tôi tìm biển Nam" (ơ ơ )
2.
- Cô gái hò:
Hò ơ ớ ơ ơ …
"Gá duyên chẳng đặng
hội này
Tôi chèo ghe ra sông cái
(ớ ờ)
Tôi chèo ghe ra sông cái,
nước lớn đầy… tôi chèo vô" (ơ ơ)
- Chàng trai hò đáp:
Hò ơ ớ ơ ơ …
Chèo vô chẳng thấy bậu
đâu!
Nước ròng sông cạn (ớ ờ)
Nước ròng sông cạn lòng
đau thấu trời (ơ ơ)
Hò ơ ớ ơ ơ …
Ước gì như áng mây trôi
Anh bay đi kiếm (ớ ờ)
Anh bay đi kiếm tìm người
anh thương!(ơ ơ)
3.
- Cô gái hò:
Hò ơ ớ ơ ơ …
"Trượt chân em té xuống
bùn
Mình em lấm hết (ớ ờ)
Mình em lấm hết anh hun
chỗ nào?" (ơ ơ)
- Chàng trai hò đáp:
Hò ơ ớ ơ ơ …
Chỗ nào qua cũng muốn hun
Bậu mà trượt té (ớ ờ)
Bậu mà trượt té qua nhảy
xuống bùn bồng lên! (ơ ơ)
- Chàng trai hò tiếp:
Hò ơ ớ ơ ơ …
"Trống treo ai dám
đánh thùng
Bậu không ai dám (ớ ờ)
Bậu không ai dám dở mùng
chun vô" (ơ ơ)
- Cô gái hò:
Hò ơ ớ ơ ơ …
Chun vô lẹ lẹ chun vô
Nhẹ nhàng anh nhé (ớ ờ)
Nhẹ nhàng anh nhé mẹ ho
kia kìa!(ơ ơ)
..........
["."] Ý các câu ca dao
CA
DAO VỀ CHỮ BẬU
Ca dao về chữ "bậu"
trong dân gian rất nhiều, đủ thể loại. Tôi xin ghi ra đây vài câu tiêu
biểu:
Biển cạn, sông cạn, lòng
qua không cạn
Núi lở non mòn, ngỡi* bạn
không quên.
Đường còn đi xuống đi lên
Tình qua nghĩa bậu quyết
nên vợ chồng
Anh thấy em chắc chắn
Cặp chân mày ngay ngắn,
anh cũng vừa lòng,
Cậy cùng cô bác mai dong,
Vái cho em bậu xiêu lòng
ưng anh.
Bấy lâu bậu cần mẫn cái
vườn đào
Tình xưa ngỡi* cựu, bậu
có nhớ chút nào hay không?
Bậu buồn qua dễ chẳng buồn
Cá dưới sông biếng lội,
chim trên nguồn biếng bay
......
*
Ngỡi là "nghĩa" nói trớ
Bậu nói với ta không thật
không thà
Cây đùng đình chưa ra
trái bạn đã nói già, nói non
Bậu nói với ta chưa vợ
chưa con.
Con ai than khóc đầu non
tê tề.
Ví dầu tình bậu muốn thôi
Bậu gieo tiếng dữ cho rồi
bậu ra.
Bậu ra cho khỏi tay ta
Cái xương bậu nát, cái da
bậu mòn.
VÀI
CÂU LỤC BÁT CA DAO VỀ CHỮ BẬU
Như đã nói trên, ca dao có nhiề thể loại: Lục
bát, song thất lục bát, thất ngôn hay ... tự do. Nguyên Lạc tôi từ nhỏ đã
được bà ngoại ru bằng lục bát ca dao, nó thẩm vào máu. Nhớ quê hương
thân thương, tôi xin mời các bạn tiếp tục đọc thêm vài bài lục bát ca dao -
tự tôi làm - liên quan đến chữ "bậu"
quê Nam bộ chúng tôi:
LỜI
TÌNH TRÊN SÔNG
Sóng xô gió lộng sông Tiền
Kiếp sau hãy gặp... có
phiền bậu không?
- "Kiếp sau gặp mặt...
hỏng quen
Kiếp này nhất quyết... đỏ
đèn cũng theo!"
Bậu theo thì hãy cứ
theo!
Chim trời, cá nước, kiếp
nghèo chịu hong?
- "Sá gì ba chuyện cỏn
con
Giàu nghèo cam chịu
miễn không phụ tình"
TRÁCH BẬU I
"Chim quyên ăn trái
nhãn lồng
Lia thia quen chậu vợ chồng
quen hơi"
Cớ sao bậu lại phụ tôi?
Bỏ tôi cơ khổ bậu quên lời
thề xưa!
Rạch sông tứ phía mù mưa
Dò tìm bóng bậu ruột như
tơ vò
Sầu như con nước vượt bờ
Vỡ con đê chặn ngập bờ ruộng
khoai
Trách bậu lòng dạ đổi
thay
Trách tôi sao vẫn mãi
hoài nhớ thương
Nhớ câu: "Gả thiếp về
vườn
Ăn bông bí rợ dưa hường nấu
canh"
Giờ sao bậu lại nỡ đành
Chạy theo phù phiếm sầu
dành riêng tôi ?
Dẫm chân than tiếng trời
ơi
Người ăn ở vậy ông trời
chứng sao?
"Thương tầm cởi áo bọc
dâu
Tưởng người có nghĩa hay
đâu bạc tình"
.........
*
[" ."] Là các câu ca dao)
TRÁCH
BẬU II
Cá lia thia lâu rồi quen
chậu?
Vợ chồng rồi thì cũng
quen hơi?
Tủi thân tôi lắm bậu ơi!
Hơi đâu không thấy... bậu rồi xa tôi!
Chiều chiều ra ngõ trông
vời
Chim kêu vượn hú thấy đời
quạnh hiu!
Đêm về một bóng cô liêu
Gió lùa khe cửa mối khêu
nỗi buồn!
Huơ tay lạnh một chỗ nằm
Sáng ra bến nước mắt đăm
ngóng nhìn
Bậu đâu? Chỉ tím lục bình
Lặng lờ con nước buồn
tình hoa trôi!
Tôi giờ nhớ lắm bậu ơi!
Bậu giờ có nhớ những lời
thề xưa?
"Trách ai rọc giấy bỏ
bìa
Khi thương thương vội,
khi lìa lìa xa"
TRÔNG
NGÓNG
"Đất Sóc Trăng khô cằn
nước mặn
Tôi ra Vàm Tấn chở nước về
xài
Về nhà sau trước không ai
Hỏi ra bậu đã theo trai mất
rồi"
Bậu đi thì kệ bậu thôi!
Ngu chi tơ tưởng để rồi
nhớ thương?
Cố quên, sao vẫn tỏ tường
Mắt huyền bậu liếc, hàm
răng bậu cười
Tức mình đấm ngực kêu trời
Nhớ chi dữ vậy để rồi hận
nhau?
"Con mèo trèo lên
cây cau"
Trêu đùa chú chuột tôi
sao hở người?
Kêu chiều chim vịt bồi hồi
"Bâng khuâng nhớ bậu
đứng ngồi hỏng an"
Lệ sao cứ chảy hai hàng!
Đêm nghe tiếng chuột rõ
ràng bên khe
Lời xưa mai chắc bậu về*
Sáng ra sông đợi chỉ dề
hoa trôi!
Lục bình tím ngắt bậu ơi!
Xuôi dòng nước biếc bỏ
tôi hàng bần
Sầu ai bần rụng trái
xanh?
Chua lòng tôi lắm, ngó
quanh vắng người!
Khi nao gặp lại bậu ơi?
Chắc gì bậu nhớ những lời
thề xưa?!
Gió đưa gió đẩy hàng dừa
"Thổi bay cây cải,
chỉ chừa rau răm" **
Một ngày ba bận ngóng
trông
Thấy người thiên hạ, mà
không thấy nàng!
"Canh chầy thơ thẩn,
mơ màng
Đêm mơ thấy bậu, dậy còn
chiếu không"!
Bậu ơi có biết hay
không?!
Lòng anh vẫn mãi chờ mong
dáng nàng!
.............
(*)Trong
dân gian, người xưa tin (cho) rằng: Đêm chuột kêu thì sáng sẽ có người đến nhà,
thân sơ tùy tiếng chuột kêu
(**)
Gió đưa cây cải về trời/Rau răm ở lại chịu lời (đời) đắng cay...
(Ca dao)
MUỐI
XÁT GỪNG
"Xốn xang như muối
xát gừng
Phải chi hồi trước ai đừng
biết ai!"
(Ca dao)
Sông sâu tím một dòng sầu
Gây chi bao cảnh bể dâu đổi
dời?
Bậu rồi mù dấu phương
người
Vời xa nơi ấy cuộc đời
khá không?
Huơ tay chỉ lạnh chỗ nằm!
Khuya nghe tiếng mối cõi
lòng chẳng an!
Sáng ra níu áng mây ngàn
Nhắn giùm tôi những lời
thương đến người!
Quê hương vắng bóng bậu
rồi!
Khi nao gặp lại một thời
trăng thanh?
Tiếng chày giã gạo đón
xuân
Lời ca hòa nhịp nỗi mừng
tình đôi!
Bậu giờ mù dấu phương
người
Xốn xang. thương nhớ
bậu ơi "muối gừng"!
Nhớ thương chỉ biết
nhớ thương!
Gây chi bao cảnh đoạn
trường quê tôi?
CÁCH
CHIA
"Chim xa bầy còn
thương cây nhớ cội
Người xa người tội lắm
bậu ơi!
Chẳng thà không gặp thì
thôi" *
Gặp nhau quấn quýt trao
lời nhớ thương
Khổ đời bậu phải mù
sương
Để tôi ở lại nỗi lòng
nát tan
Chiều nay níu áng mây
ngàn
Hỏi thăm tình vẫn chứa
chan nhớ về?
Lạnh đồng gió chướng
buồn thê
Sáo diều đâu nữa?
Đừng về bậu ơi!
Còn đâu!
Quê đã đổi dời
Lối nao còn đợi
mưa đời sầu giăng!
Bậu xa có nhớ hay
không?
Câu ca "Dạ Cổ
Hoài Lang" đêm nào? [**]
Thuyền xuôi nhẹ bến
Gành Hào
Tiếng đàn quyện lấy
lụa đào trăng thanh
Nhớ thôi tôi bậu phải
đành!
.......
[*] Ý ca dao
[**] Dưới trăng dòng sông trôi rất dịu dàng/Như dải lụa
vàng xuôi về phương Đông/Gành Hào ơi, nửa đêm ai hát lên câu hoài lang/Vầng
trăng nghiêng xuống trên vạt rừng tràm... (Dạ Cổ Hoài Lang, Đêm Gành Hào Nghe
Điệu Hoài Lang - Cao Văn Lầu, Vũ Đức Sao Biển)
***
Các bài lục bát trên chắc có lẻ làm các bạn
buồn? Thôi để "thay đổi không khí"
cùng sẵn dịp giới thiệu bài kế tiếp, nói về Đại Ngãi quê chúng
tôi, tôi xin tặng các bạn vài câu luc bát vui. Các câu thơ này viết ra
theo ký ức thuở quê tôi an bình, cách đây khoảng 60 - 70 năm, lúc dân
quê tôi chỉ làm lúa một mùa; sau khi cấy lúa xong là rãnh rỗi vui
chơi, chờ ngày lúa chin thu hoạch. Từ tháng 6 tháng 7 âm lịch cho đến
Tết, trẻ thì đá ca lia thia, đá gà... lớn thì "nhậu nhẹt", đờn ca...
Đây là bài thơ vui, theo phong cách cụ đồ Nguyễn
Đình Chiểu:
Khoan khoan ngồi đó chớ
đi
Bạn bè tri kỷ mấy khi sum
vầy
Bậu đâu ta bảo bậu này
Chạy ra bờ ruộng lùa bầy
vịt non
Cà-ri vịt, tiết canh
ngon
Vài chai rượu nếp cho
tròn đệ huynh
Và rồi "ông
thần" này "xỉn"
Trong mơ ôm ấp bóng
hình
Giật mình tỉnh giấc
chình ình bậu yêu!
Nguyên Lạc
................
Tham khảo: baclieu.gov.vn, Giáo sư Trần Văn Khê, Trần
Trọng Trí, Bác sĩ Ngô Thế Vinh, Internet ...
@. Phụ chú
1.
Đêm Gành Hào nghe điệu Dạ Cổ Hoài Lang - Vũ Đức Sao Biển
Mời nghe:
http://www.art2all.net/tho/nguyenlac/demganhhaonghedieuhoailang-vuducsaobien-thanhhuy.mp3
http://www.art2all.net/tho/nguyenlac/demganhhaonghedieuhoailang_vuducsaobien-camly.mp3
Dưới trăng, dòng sông
trôi rất dịu dàng.
Như dải lụa vàng xuôi về
phương Đông.
Gành Hào ơi! Nửa đêm ai
hát lên câu hoài lang.
Vầng trăng nghiêng xuống
trên vạt rừng tràm.
Xề u xế u liu phạn.
Dây tơ đàn kìm buông thiết
tha.
Xề u xế u liu phạn.
Đưa cung đàn về trên bến
xa.
Đường dù sa ong bướm,
xin đó đừng phụ nghĩa tào
khang.
Đêm luống trông tin bạn,
ngày mỏi mòn như đá vọng
phu.
Vọng phu vọng, luống
trông tin chàng.
Lời ai ca, dưới ánh trăng
này?
Rừng đước mênh mông đêm
Gành Hào chợt thương nhớ ai!
Ngày ấy ra đi, con sông
buồn tím một dòng trôi.
Bạc Liêu ơi! Có nhớ chăng
người?
Thuở ấy thanh xuân, trăng
Gành Hào tròn như chiếc gương.
Giờ tóc pha sương, qua
Gành Hào tiếc một vầng trăng.
2.
Dạ cổ hoài lang - Cao văn Lầu
Mời nghe:
http://www.art2all.net/tho/nguyenlac/dacohoailang-caovanlau-huonglan.mp3
Từ là từ phu tướng
Báu kiếm sắc phán lên
đàng
Vào ra luống trông tin nhạn
Năm canh mơ màng
Em luống trông tin chàng
Ôi gan vàng quặn đau í a
Đường dầu xa ong bướm
Xin đó đừng phụ nghĩa tào
khang
Ðêm luống trông tin bạn
Ngày mỏi mòn như đá vọng
phu
Vọng phu vọng luống trong
tin chàng
Lòng xin chớ phụ phàng.
Chàng là chàng có hay
Đêm thiếp nằm luống những
sầu tây
Bao thuở đó đây sum vầy?
Duyên sắc cầm đừng lợt
phai í a
Là nguyện cho chàng
Hai chữ an bằng an
Trở lại gia đàng
Cho én nhạn hiệp đôi í a
