Nhà bình thơ Phạm Đức Nhì
LỜI NÓI ĐẦU
Chị Dư Bình - một bạn Facebook – có lẽ có cảm tình với cách nhìn nhận, đánh giá thơ ca của tôi nên đã nhắn tin cho tôi với lời yêu cầu:
“Em muốn được nghe ý kiến của nhà phê bình thượng thặng (chị đã quá khen) về một vài bài thơ (hoặc văn) anh thấy được nhất”
Ngoài việc bình thơ tôi thỉnh thoảng cũng góp ý kiến, nhận xét cho một số bài thơ bạn đọc gởi đến nên đã trả lời:
“Anh không bình thơ theo yêu cầu nhưng nếu em gởi cho anh bài thơ ưng ý nhất của em anh sẽ góp vài nhận xét về kỹ thuật thơ.”
Và trong số 2 bài thơ chị gởi đến tôi đã chọn Hoa Tím để “góp vài nhận xét”
Vì thế, đây không phải là một bài bình thơ. Cũng không phải là một “bài cảm nhận”. Trong bài viết này tôi chỉ đưa ra một số nhận xét có tính kỹ thuật với mục đích giúp chị Dư Bình và những người làm thơ, thưởng thức thơ khác - nếu thấy hợp, thấy thích – có thể coi nó như một cái sườn để điều chỉnh (về mặt kỹ thuật) cách làm thơ, thưởng thức thơ của mình.
HOA TÍM !
Nơi phương xa, nhớ về miền quê cũ
Tóc đuôi gà, em trốn giữa đồi sim
Để cho ai cứ mải miết đi tìm
Bông hoa tím, với nụ cười chúm chím
Nắng vàng tan cả một trời kỷ niệm
Hoa tím nhường trái chín tím mọng tươi
Người đã xa, xa khuất phía chân trời
Đành lỗi hẹn, người ơi, mùa Hoa Tím !
Sử Dụng Bao Nhiêu “Cây Thước” Thì Đủ?
Theo lý thuyết thì có 3 Tiêu Chí để thẩm định giá trị một bài thơ: Tứ thơ, kỹ thuật thơ và cảm xúc.
Bài Nhận Xét này hơi đặc biệt. Từ 3 Tiêu Chí chính tôi chia thành 14 tiêu chí nhỏ và dùng 14 “cây thước” tương ứng để “đo” giá trị của bài thơ Hoa Tím. (Có bài thơ cần nhiều thước hơn – có thể đến 20 hoặc hơn nữa - và cũng có những bài thơ chỉ dăm bẩy cây cũng đủ)
Có cây thước xuất hiện ở bài nhận xét (để hướng dẫn) nhưng nếu bình thơ thì không cần thiết (thí dụ thước số 1). Nếu Tựa Đề “đứng” quá xa với “cốt tủy của bài thơ” thì trong bài bình thơ nên góp vài lời công đạo (dĩ nhiên sẽ có chút điểm xấu cho bài thơ). Còn nếu Tựa Đề của bài thơ thích hợp (như Hoa Tím) thì thôi.
Một thí dụ nữa là cây thước số 6 (dấu ngắt câu). Thường chỉ những người cẩu thả mới mắc lỗi này – làm mất đẹp hình thức bài thơ. Không nên đưa thước này vào bài bình thơ. Nếu có thể, nhắc riêng tác giả.
Trong mỗi cây thước phần chữ màu xanh là để giải thích, phần chữ màu nền là “nhận xét”. Trong bài bình thơ thì phần nhận xét sẽ được khai triển rộng ra để “nói đến đầu đến đũa”. “Tán” rộng ra là “tài” của người phê bình, sẽ tăng đáng kể giá trị của bài bình thơ.
Muốn có một bài bình thơ bài bản, tiếp cận tác phẩm toàn diện tôi thường dựa vào cái sườn này.
Và bây giờ mời chị Dư Bình và độc giả cùng tôi đi vào phần nhận xét.
1/ Tựa Đề
Đặt tựa đề Hoa Tím là chính xác – “một chữ hay một nhóm chữ chỉ ra cái cốt tủy của bài thơ”
2/ Tứ Thơ
Không có ẩn dụ nên Tứ và Ý giống nhau - nhớ về đồi sim kỷ niệm với người xưa. Tứ thơ không mới lạ, con đường đã có hàng triệu dấu chân.
Cách tiếp cận tứ thơ cũng bình thường: Không bóng gió, ẩn dụ mà nói thẳng điều muốn nói.
3/ Ngôn Ngữ, Hình Tượng
Đẹp, giản dị, dễ bắt, dễ cảm
4/ Câu Thơ
Chắc gọn, đơn giản, không mắc lỗi văn phạm, tuy nhiên không có câu thơ nào thật xuất sắc - đội bóng không có cầu thủ siêu sao
5/ Chức Năng Truyền Thông
Thơ nên là món ăn dễ tiêu.
Chức năng truyền thông cuả bài thơ thành công, đọc là hiểu ngay ý của tác giả, không có những “câu đố bí hiểm”, những liên tưởng quái đản khiến ngay cả những độc giả hiểu biết, sành sỏi cũng lắc đầu, “bó tay”.
6/ Dấu Ngắt Câu
Dấu chấm, dấu phẩy, dấu chấm phẩy, dấu chấm than, dấu chấm hỏi nên đặt ngay sau mẫu tự cuối của chữ phía trước. Ngoặc đơn, ngoặc kép phải bao sát chữ hoặc nhóm chữ trong ngoặc nhưng phải để trống một khoảng cách (space) với mẫu tự cuối của chữ phía trước và mẫu tự đầu của chữ phía sau.
Thí dụ:
Em đẹp như hoa. Anh thích lắm
Ổi, xoài, sầu riêng tôi đều thích.
Trời ơi!
Có phải không? Em đã yêu anh!
Ông Nguyên (tác giả bài thơ) nói với tôi như thế.
Con đó “mồm loa mép giải” lắm.
Hoa Tím còn mắc một số lỗi về dấu ngắt câu.
7/ Kết Luận:
Thâu tóm được ý chính của bài thơ nhưng ấn tượng không sâu đậm
8/ Bố Cục, Thế Trận
Sự nối kết hợp lý các chữ trong câu, câu trong đoạn, đoạn trong bài.
Hoa Tím có thế trận hợp lý.
9/ Thể Thơ & Phong Thái Của Thi Sĩ Lúc Làm Thơ
Dư Bình chọn thể Thơ Mới 8 chữ, vần liên tiếp nên chị đã bớt bị gò bó khi cầm bút viết 8 câu thơ. So với thơ đường luật đây là thể thơ mà mức độ tù túng, trói buộc đã giảm rất nhiều. Giảm nhưng vẫn còn. Chị vẫn phải để ý cách gieo vần, số chữ trong câu nên lý trí vẫn lấp ló đâu đó trong tâm hồn, lời thơ dễ đi lạc vào vùng ảnh hưởng của chữ “xạo”
Có thể nói chị chưa có phong thái hoàn toàn phóng khoáng tự do.
Điều này ảnh hưởng đến cảm xúc tầng 3 (hồn thơ).
10/ Vần & Nhịp Điệu
1/ Vần:
Có những trường hợp sau:
a/ Thiếu ngọt, nối kết lỏng lẻo, âm điệu rời rạc.
b/ Vừa ngọt, không có hội chứng nhàm chán vần.
c/ Quá ngọt, hội chứng nhàm chán vần rõ nét.
Vần trong Hoa Tím thuộc loại cước vận, vần liên tiếp. Gieo vần kiểu này rất dễ dẫn đến hội chứng nhàm chán vần. Cũng may, bài thơ ngắn, chỉ có 8 câu, có 3 cặp vần (sim tìm, chím niệm, tươi trời) cảm giác ầu ơ nhàm chán chưa kịp xuất hiện thì bài thơ đã hết. Sử dụng vần thành công.
2/ Nhịp điệu:
a/ Số chữ trong câu cứng ngắc, không đổi: Nhịp điệu sẽ đều đều tẻ nhạt.
b/ Số chữ trong câu thay đổi: Biên độ thay đổi càng rộng càng giảm cảm giác đều đều tẻ nhạt của nhịp điệu.
Hoa Tím có số chữ trong câu không đổi (8 chữ) nhưng nhờ bài thơ ngắn, cảm giác đều đều tẻ nhạt chưa xuất hiện thì bài thơ đã hết.
11/ Độ Dài Của Bài Thơ
a/ Quá ngắn (hoặc thể thơ phân mảnh đứt đoạn) cảm xúc “chưa đi đến chợ đã hết tiền”.
b/ Chưa đủ dài để có sóng sau dồn sóng trước tạo cao trào nên hồn thơ chỉ phơn phớt nhẹ.
c/ Có sóng sau dồn sóng trước nhưng hồn thơ chỉ ở mức trung bình.
d/ Có sóng sau dồn sóng trước, có cao trào, hồn thơ lai láng, lời thơ là Tiếng Lòng Chân Thật, bài thơ đã bước vào Bến Bờ Thơ Ca, thi si đã ban cho độc giả ân huệ được giao tiếp với ngài bằng Tiếng Người của Cái Tôi Đích Thực.
Hoa Tím chỉ có 8 câu (64 chữ) nên không có “sóng sau dồn sóng trước” để tạo hồn thơ.
12/ Dòng chảy của thơ
Có dòng chảy hay không? Lững lờ hay nhanh, mạnh?
Nhờ vần liên tiếp, câu sau dính liền câu trước, đoạn trước nối kết đoạn sau nên Hoa Tím có dòng thơ rõ rệt - đặc biệt là dòng chảy của tứ thơ và dòng âm điệu.
13/ Thành Phần Trong Dòng Chảy
Thường thì những bài thơ gieo vần liên tiếp Dòng Thơ được kết hợp bởi 3 dòng nhỏ: Dòng chảy của tứ thơ (về ý), dòng âm điệu và nhịp điệu (dòng nhạc), và sau cùng là dòng cảm xúc tầng 3 (hồn thơ) nếu có.
Trong Dòng Thơ của Hoa Tím:
a/ Dòng chảy của tứ thơ thông thoáng dẫn người đọc đi từ câu đầu đến câu cuối.
b/ Dòng âm điệu chảy bon bon nhưng do mỗi câu 8 chữ đều đều nên nhịp điệu tẻ nhạt.
c/ Dòng cảm xúc (tầng 3): Không có
14/ Cảm Xúc
a/ Cảm xúc tầng 1 từ câu chữ: khá mạnh
b/ Cảm xúc tầng 2 từ thế trận: Bài thơ chỉ có 8 câu nên mặc dù bài thơ có thế trận hợp lý cảm xúc tầng 2 cũng chỉ hơn mức trung bình chút ít.
c/ Cảm xúc tầng 3:
Luồng hơi nóng chảy trong lòng người đọc – không đến từ câu chữ, thế trận mà từ đâu đó giữa 2 hàng kẻ. Đây là thứ cảm xúc cao cấp nhất, quý nhất, làm người đọc sướng nhất, đã nhất - được gọi là Hồn Thơ.
Hồn thơ xuất hiện khi các con chữ được tuôn xuống trang giấy trong cơn cao hứng, cảm xúc dạt dào của thi sĩ. Tùy mức độ cao hứng của thi sĩ hồn thơ cũng có nhiều tầng bậc:
- Hồn thơ phơn phớt nhẹ: Độc giả cảm thấy lâng lâng xao xuyến.
- Có hồn thơ khá rõ nét nhưng không mạnh: Cảm giác của độc giả mạnh hơn lâng lâng xao xuyến.
- Hồn thơ lai láng: Đây là lúc độ cao hứng của thi sĩ cao nhất đến mức làm thi sĩ lạc thần trí (cảm xúc sôi lên phủ mờ lý trí) nghĩa là lý trí trốn mất, để cảm xúc độc quyền đạo diễn bài thơ (hoặc phần nào đó của bài thơ). Nếu bài thơ có Cao Trào cảm xúc tầng 3 sẽ lên đến đỉnh.
Bài Hoa Tím không có cảm xúc tầng 3 – không có hồn thơ.
Kết Luận
Hoa Tím có giá trị nghệ thuật ở mức thường thường bậc trung.
Bài Nhận Xét đến đây là hết.
BÀN RỘNG HƠN
Hai Cách Làm Thơ Và Hai Hướng Đi Của Thơ
1/ Phe Kiếm Tông: Chú trọng “chiêu thức”.
Thi sĩ thường làm thơ ngắn (4 câu), thơ đường luật hoặc chọn thể thơ Trường Thiên phân mảnh đứt đoạn - nhiều đọan, mỗi đoạn 4 câu – (Thơ Haiku cũng thuộc loại này). Vì không có dòng chảy, cảm xúc hố nào nằm im ở hố đó không lưu chuyển nên không có “sóng sau dồn sóng trước”, không có cao trào, không có hồn thơ.
Để chinh phục độc giả thi sĩ chỉ trông nhờ vào câu chữ - ngôn ngữ hình tượng, các thủ pháp kỹ thuật, các biện pháp tu từ, nói chung là cái đẹp văn chương.
Định nghĩa thơ của Samuel Taylor Coleridge cổ vũ cho Phe Kiếm Tông này.
Poetry: the best words in the best order.
Thơ: Chữ hay nhất trong thứ tự hợp lý nhất.
https://poemshape.wordpress.com/2013/05/12/on-a-definition-of-poetry/
b/ Phe Khí Tông: Chú trọng nội lực, nội công.
Thi sĩ cũng sử dụng chiêu thức nhưng chú trọng nội lực, nội công.
Nói theo ngôn ngữ thơ thì đây là loại thơ chú trọng Cảm Xúc – chinh phục độc giả không phải bằng thứ cảm xúc bình thường nằm trong ý nghĩa của câu chữ mà là “luồng hơi nóng nằm giữa hai hàng kẻ” – nghĩa là nằm ngoài câu chữ.
Đó là thứ cảm xúc cao cấp, cho độc giả cái cảm giác đã nhất, sướng nhất - người ta gọi là hồn thơ. Hồn thơ chỉ có thể xuất hiện khi lý trí vắng mặt, chữ Xạo trong lời thơ, ý thơ trốn mất. Thi sĩ và độc giả - qua bài thơ – trò chuyện với nhau bằng Tiếng Người Chân Thật.
Định nghĩa thơ của Nguyễn Đình Thi có ý đứng về Phe Khí Tông.
“Làm thơ, ấy là dùng lời và những dấu hiệu thay cho lời nói, - tức là chữ - để thể hiện một trạng thái tâm lý đang rung chuyển mạnh mẽ khác thường.”
(Mấy Ý Nghĩ Về Thơ, Nguyễn Đình Thi, Talawas, dòng 20)
http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=911&rb=0101
Cái Nền Kỹ Thuật Của Bài Thơ
Nhận xét về phần kỹ thuật của một bài thơ có nhiều điều để phân tích, bàn luận. Nhưng có 4 điểm tôi cho là quan trọng nhất tạo thành “Cái Nền Kỹ Thuật” mà nếu thấu hiểu và nhuần nhuyễn thi sĩ có thể cho bài thơ của mình chảy thẳng hướng Bến Bờ Thơ Ca.
Cái Nền Kỹ Thuật đó chính là Dòng Chảy Của Thơ - gồm: 1/ Tứ thơ nhất khí liền mạch. 2/ Chức năng truyền thông “dễ tiêu”, dễ hiểu, dễ cảm. 3/ Vần & nhịp điệu đủ ngọt, không ầu ơ, tẻ nhạt. 4/ Đủ dài để tạo cao trào.
Nếu thi sĩ nắm trong tay Cái Nền Kỹ Thuật - nghĩa là khả năng tạo được Dòng Chảy Của Thơ – thì nếu có tứ thơ hay lại gặp lúc cơn cao hứng bất chợt ập đến cơ hội cho ra đời một bài thơ “để đời” là rất cao.
“Đo” Dòng Chảy Của Bài Thơ “Hoa Tím” Bằng “Thước”
1/ Tứ thơ (thước số 2): Ý tứ dàn trải liền lạc, nhất khí liền mạch, từ câu đầu đến câu cuối, không phân mảnh đứt đoạn.
2/ Chức năng truyền thông thành công (thước số 3 +4 +5): Chữ, câu thơ dễ tiêu, dễ hiểu, dễ cảm, không có mô gò cản đường.
3/ Vần và nhịp điệu (thước số 10): Vần liên tiếp, đủ ngọt, không có hội chứng nhàm chán vần. Nhịp điệu đều đều tẻ nhạt vì mỗi câu 8 chữ cứng ngắc.
4/ Độ dài của bài thơ (thước số 11): Chưa đủ dài để có sóng sau dồn sóng trước tạo cao trào.
Dòng Chảy của bài thơ Hoa Tím đã có Cái Nền Kỹ Thuật nhưng còn vướng 2 khuyết điểm: Nhịp điệu và độ dài của bài thơ.
Góp Ý Với Tác Giả Về “Cái Nền Kỹ Thuật” Cho Những Bài Thơ Sau
1/ Nên tiếp tục chọn thể thơ nhất khí liền mạch, vần liên tiếp.
2/ Duy trì độ “dễ tiêu”, dễ hiểu, dễ cảm của câu chữ.
3/ Thay đổi số chữ trong câu để trị chứng bệnh “đều đều tẻ nhạt” của nhịp điệu.
4/ Tăng độ dài của bài thơ để cơ hội có “sóng sau dồn sóng trước” cao hơn.
5/ Khi bài thơ dài hơn phải giảm độ ngọt của vần
a/ Để ý tránh vần lưng (yêu vận)
b/ Sử dụng thông vận thường hơn
c/ Những chỗ chuyển ý nên chuyển vận (thay hẳn vần khác)
Tại Sao Tôi Không Viết Lời Bình Cho “Hoa Tím”?
1/ Bài thơ Hoa Tím chưa đủ tầm cỡ, chưa có điểm nào đặc biệt tạo hứng để ra công viết lời bình.
2/ Tôi không bình thơ theo yêu cầu nhưng nếu thi sĩ là chỗ thân tình lại thực sự cầu tiến thì sẽ góp riêng vài nhận xét về kỹ thuật thơ để ngài biêt chỗ mạnh chỗ yếu và “tùy nghi sử dụng”. (Chỗ này hơi “không đẹp” nhưng nếu ai nhờ cũng viết thì không có thời gian).
PHẠM ĐỨC NHÌ
