Xưa có câu “Thi trung hữu nhạc” (trong thơ có nhạc). Cụ Nguyễn Du đã lấy thơ tả nhạc, đã viết về tiếng đàn của Thuý Kiều với rất nhiều cung bậc cảm xúc, lay động lòng người. Trong truyện Thúy Kiều, thật sự Kiều phải gảy đàn tám lần tất cả. Thế nhưng có bốn lần tiếng đàn Kiều được mô tả kỷ, gây nhiều ấn tượng khi ta đọc thơ.
Hồi còn sống, cụ Nguyễn Du, hiệu là Thanh Hiên, tên tự là Tố Như đã viết “Bất tri tam bách dư niên hậu/ Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như” nghĩa là “Ba trăm năm nữa ta đâu biết?/ Thiên hạ ai người khóc Tố Như”. Thế nhưng, mới 200 năm thôi, người khóc Tố Như thì không thấy, mà người tôn vinh ca tụng Tố Như thì rất nhiều trên đất. Trong số đó, có một nhà thơ tên Hồ Văn Chi đã có những cảm xúc vô vàn với truyện Kiều của cụ, đã trở thành niềm say mê mãnh liệt đeo đẳng, đánh thức nơi ông niềm khao khát sáng tác cho Truyện Kiều để tôn vinh Tốn Như. Từ đó Hồ Văn Chi đã sáng tác ra tác phẩm “Đọc Kiều” gồm 100 bài thơ theo thể Đường Luật. Trong khuôn khổ bài viết nầy tôi chí xin giới thiệu 4 bài thơ Hồ Văn Chi đã cảm tác cho 4 lần Thúy kiều đánh đàn mà Nguyễn Du mô tả trong kiệt tác văn học của mình.
Nhà thơ Hồ Văn Chi
Lần thứ nhất, Kiều đàn khi băng qua nhà Kim Trọng. Kim Trọng tự tay cầm cây đàn “Cầm Trăng”, dâng đàn lên ngang mày rất trân trọng, rồi đưa đàn cho Thúy Kiều khảy để mình nghe:
Vội vàng sinh đã tay nâng ngang mày.
Khúc nhạc đầu của thiên truyện được cụ Nguyễn Du mô tả như sau:
... Trong như tiếng hạc bay qua, Đục như tiếng suối mới sa nửa vời.Tiếng khoan như gió thoảng ngoài, Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa. Ngọn đèn khi tỏ khi mờ,Khiến người ngồi đó cũng ngơ ngẩn sầu.Khi tựa gối khi cúi đầu.Khi vò chín khúc khi chau đôi mày...
Nhà thơ Hồ Văn Chi đã cảm tác tiếng đàn lần thứ nhất của Thúy kiều qua bài thơ sau đây:
KIỀU ĐÀN LẦN THỨ NHẤT So dần dây vũ với dây văn Trầm bổng cung thương thánh thót vần Hán Sở tranh hùng, tàn cốt nhục Chiêu Quân Luyến chúa, xót tình nhân Trong như hạc gọi… bầy xa vợi Đục tợ mưa sa…suối đỏ dần Tựa gối, cúi đầu, vò chín khúc… Đoạn trường điềm báo… não nùng thân! Hồ Văn Chi
Lần thứ hai Thúy Kiều đàn cho Hoạn Thư và Thúc Sinh nghe. Khi đó, Thuý Kiều bị Hoạn Thư bắt về làm con hầu và sai nàng phải đàn cho mình nghe: “Trúc tơ hỏi đến nghề chơi mọi ngày/ Lĩnh lời nàng mới lựa dây”. Tiếng đàn của Kiều lúc bấy giờ ai oán:
Bốn dây như khóc như thanKhiến người trên tiệc cũng tan nát lòngCùng trong một tiếng tơ đồngNgười ngoài cười nụ người trong khóc thầmGiọt châu lã chã khôn cầmCúi đầu chàng những gạt thầm giọt Tương
Nhà thơ Hồ Văn Chi đã cảm tác tiếng đàn lần thứ hai của Thúy Kiều như sau:
KIỀU ĐÀN LẦN THỨ HAI Bốn dây như oán lại như thanGiọt đắng dòng cay quyện tiếng đànLả chả hàng châu rầu tắc dạ Bần thần vẻ mắt thắt buồng gan Người cười nụ bởi… hay màn kịch Kẻ khóc thầm do… xót nỗi nàng Một tiếng tơ đồng phân hỷ nộ Bi, hài có lẻ nhất trần gian! Hồ Văn Chi
Và đây là khúc thứ ba, Kiều hầu đàn cho Hồ Tôn Hiến. Hồ Tôn Hiến sau khi phục binh giết được Từ Hải thì mở tiệc mừng chiến thắng và ép Thuý Kiều gãy đàn giúp vui trong buổi tiệc: “Dở say lại ép cung đàn nhặt tâu”. Khúc đàn nầy Thúy Kiều đàn trong đau đớn:
Một cung gió thảm mưa sầuBốn dây rỏ máu năm đầu ngón tayVe ngâm vượn hót nào tàyLọt tay Hồ cũng nhăn mày rơi châu
Nhà thơ Hồ Văn Chi đã cảm tác tiếng đàn lần thứ ba của Thúy kiều như sau:
KIỀU ĐÀN LẦN THỨ BA Hồ Công thị yến thưởng quân quan Lệnh bắt nàng dâng mấy bản đàn Vượn hót ve ngâm… dây máu đỏ Mưa sầu gió thảm… mặt châu chan Lòng tang quặn thắt bao chua xót Mặt sắt đần ngây bất bẽ bàng Người nát buồng tim ôm mối hận Kẻ cười khoái trá thỏa mưu gian! Hồ Văn Chi
Lần thứ bốn, Thuý Kiều đàn cho Kim Trọng nghe lúc hai bên tái ngộ đoàn viên, “Phím đàn dìu dặt tay tiên/ Khói trầm cao thấp tiếng huyền gần xa”.
Cũng là người đàn ấy, cũng là người nghe ấy, nhưng mười lăm năm sau vật đổi sao dời, khúc đàn thứ tư vẫn hay nhưng đã khác xưa rất nhiều:
Khúc đâu đầm ấm dương hòaẤy là hồ điệp hay là Trang SinhKhúc đâu êm ái xuân tìnhẤy hồn Thục Đế hay mình đỗ quyênTrong sao châu dỏ duềnh quyênẤm sao hạt ngọc Lam Điền mới đôngLọt tai nghe suốt năm cungTiếng nào là chẳng não nùng xôn xao
Nhà thơ Hồ Văn Chi đã cảm tác tiếng đàn lần thứ tư của Thúy Kiều như sau:
KIỀU ĐÀN LẦN THỨ TƯ Nhớ ngón đàn xưa lại ngỏ lời Nể tình, nàng gảy mấy chương chơi Trang Sinh - Hồ Điệp… mơ hình bướm Thục Đế - Đỗ Quyên… lánh sự đời Trước thảm sầu vì… lo mệnh bạc Giờ vui vầy bởi… được tâm thơi Đoạn trường bản ấy từ nay dứt Hỷ nộ tùy duyên, mệnh tại trời! Hồ Văn Chi
Theo giáo sư Trần Văn Khê, Thuý Kiều đã xử dụng cây đàn Nguyễn Tỳ Bà tên thật là Nguyễn Cầm, có thùng đàn tròn như Mặt trăng và có 4 dây.
Bốn lần Kiều đàn ở bốn hoàn cảnh, tâm trạng khác nhau, nhưng đều hay như nhau, yêu đương và đau khổ.
Đọc những vần thơ lục bát của Nguyễn Du tả Thúy Kiều đánh đàn, không ai không cảm nhận sự tuyệt vời của nó. Thế nhưng, để thẩm thấu cái hay của nó vào tâm hồn, không phải ai cũng hiểu hết. Bốn bài thơ cảm tác của nhà thơ Hồ Văn Chi cho ta biết thêm những ẩn chứa trong tiếng đàn của Thúy Kiều, như ngọn đèn soi thêm vào những ngóc ngách của hang động hóa thạch, để ta nhìn thấy thêm thứ ánh sáng lung linh mà ánh mặt trời không chiếu tới. Thơ Hồ Văn Chi đủ sự lôi cuốn mời gọi, khiến cho ta dừng lại lâu hơn, cho ta thưởng thức nhiều hơn những đoạn thơ lý thú mà nhà thơ Nguyễn Du, bằng tuyệt tác văn chương, đã hiển thi trên sân khấu của Truyện Kiều, trong tập cảo thơm của mình.
Nếu còn có dịp, tôi sẽ viết, để phân tích kỹ hơn về những bài thơ Đường Luật trên, mà Hồ Văn Chi đã sáng tạo trong một thể thơ xưa và khó, nhưng âm vọng của nó, không khác xa mấy với tiếng đàn của Thúy Kiều mà Nguyễn Du đã tả.
Châu Thạch
