 |
| Làng Văn Quỹ |
SÔNG NƯỚC HẢI LĂNG
Khê Giang
(Ý định dùng du thuyền để khám
phá một vòng vùng sông nước Hải lăng đã được thai nghén từ lâu, thế nhưng do quỹ
thời gian luôn eo hẹp trong mỗi lần về thăm quê nên phải đến hôm nay chúng tôi
mới có dịp vác ba lô lên đường. Thủy trình là một vòng tròn khép kín đi ngang
qua các vùng Càng và những làng mạc hai bên bờ của bốn con sông quê hương. Khởi
hành từ thôn Đông của dòng Ô Giang hướng về Nam qua Ô Lâu đến Vĩnh Định rẽ về
sông Mai Lĩnh để sau đó trở lại Ô Giang.)
Nắng đã lên nửa lưng sào trên bến
đò ông Thược, con bến nối đôi bờ Trường Sanh - Văn Trị. Như đã hẹn trước nên chỉ
dăm phút sau cuộc gọi, con đò ở bờ bên kia đang dập duềnh rẽ bến.
Cùng với thôn Trung và thôn Hậu
nơi có dòng Ô Giang đi qua, nhưng thôn Đông là nơi duy nhất của làng Trường
Sanh có cụm dân cư quần tụ bên tả ngạn của con sông với hai xóm là xóm Ngoài và
xóm Trong. Bến đò ông Thược thuộc xóm Ngoài.
Từ khi hạ lưu sông Ô Khê chuyển đổi
dòng chảy, thôn Đông trở thành một bán đảo nên thơ với hơn nửa chu vi giáp vùng
sông nước.
Đò xuôi về phía thượng nguồn của
Ô Giang, bên kia là làng Văn Trị với những lồng cá bè đan giăng, xóm chài xưa
giờ đã mọc lên những ngôi nhà khang trang soi mình xuống dòng sông yên ả. Những
con bến của xóm Ngoài lùi dần sau những rặng sóng rẽ hình cánh quạt từ phía
đuôi thuyền.
Qua khỏi thôn Đông thuyền xuôi về
thôn Trung, địa phận cực nam của làng Trường Sanh nơi tiếp giáp với cánh đồng
lúa của làng Hà Lộc. Hà lộc là ngôi làng nhỏ nằm giữa Trường Sanh và Lương Điền,
ba làng này nằm trên trục đường Thiên Lý.
 |
| Làng Hà Lộc |
Bên kia bờ, núp dưới rặng tre già
rợp bóng là những ngôi nhà duyên dáng của làng Hà Lỗ. Trên từng con bến, giữa lao
xao sóng nước, nhiều cô gái làng đang ngồi giặt áo cũng ngừng tay dõi theo
chúng tôi với cái nhìn thân thiện.
Đò ngang qua Câu Nhi, ngôi làng
văn vật của xứ Hải Lăng hiện ra sau những hàng cau đang rung rinh trong nắng, một
vùng đất có địa lý cư trú khá đặc biệt, ngoài phần lãnh thổ ở làng còn có những
vùng đất tách biệt, đó là Câu nhi Hòa ở bờ nam của Ô Lâu, Câu nhi Phường ở tận
Tân lập của Hải Chánh.
Đò đến ngã ba sông, bến đò Ba Bến
xưa vẫn còn nhưng giờ đã ít người qua lại. Dịch về phía thượng nguồn một đoạn
là bế đò Hôm Lạng, một bến đò cổ nơi tôi vẫn thường theo mẹ qua đây trong những
lần về thăm quê ngoại, bến đò này nằm trên trục đường Thiên Lý Bắc - Nam, con
đường huyết mạch nối Kẻ Lạng (đạo Quảng Trị) bờ Bắc và Mỹ Xuyên (phủ Thừa
Thiên) ở bờ Nam.
Đò rẽ trái xuôi về hạ lưu, tiếp nối
ngôi làng mộc, chạm khắc Mỹ Xuyên là phần đất của Câu Nhi hoà như đã nói ở phần
trên.
Xuôi theo bờ Bắc(Quảng Trị) làng
Văn Quỹ, trung tâm của xứ Kẻ Văn xưa hiện ra với dáng vẻ cổ kính, ngôi chùa
làng trầm mặc cùng với hàng cau hiền hoà in xuống dòng sông. Bên bờ Nam, náu
mình dưới hàng tre rợp bóng của làng Trạch Phổ, những con thuyền san sát nằm dựa
lưng nhau, đây là một trong những làng chài có tuổi đời xưa nhất trên dòng Ô
Lâu.
 |
| Làng Ưu Điềm |
Chúng tôi tiếp tục xuôi thuyền về
Ưu Điềm, sau bến thuyền đông đúc là ngôi chợ làng cùng tên, đây là một trong bốn
ngôi chợ cổ của vùng đất này: chợ Kẻ Diên (Diên Sanh); chợ Quán (Trường Sanh);
chợ Hôm Lạng (Lương Điền). Ưu Điềm còn nỗi tiếng với ngôi chùa Bà Lồi - một
trong những di tích Chăm hiếm hoi còn sót lại trên vùng châu thổ sông Ô Lâu.
Đò tiếp tục đưa chúng tôi men dọc
bờ Bắc của dòng sông, làng Hưng Nhơn hiện ra với nhiều đền đài miếu mạo lẫn khuất sau những hàng tre,
nhìn qua không ảnh Hưng Nhơn tựa như dãi lụa xanh vắt từ bờ bắc của sông Ô lâu
đến tận bờ nam của kênh Mai Lĩnh, nơi tiếp góc với Cây Da của Diên Trường -
Diên Sanh.
 |
| Thôn Hậu - Trường Sanh lối về Cây Da |
Qua Địa phận Hưng Nhơn đò men
theo những con bến của Hoà Viện, tương tự Câu Nhi (Quảng Trị), Hoà Viện (Thừa
Thiên) cũng là ngôi làng có địa hình cư trú khá lạ, một nửa phần đất của làng nằm
ở bờ Bắc (Quảng Trị), nửa chính còn lại nằm ở bờ Nam của sông Ô Lâu thuộc Thừa
Thiên. Có lẽ đây là hệ quả của việc nắn chỉnh dòng chảy từ thời xa xưa?
 |
| Làng Trạch Phổ |
Bên bờ Nam sau phần đất chính của
Hoà Viện, làng Vĩnh An hiền hòa hiện ra sau chiếc cầu nhỏ bắc ngang qua con
sông nhỏ, dòng hợp lưu này bắt nguồn từ những trằm cát từ Phò Trạch ở phía Nam,
là ranh giới tự nhiên giữa Hoà Viện và Vĩnh An. Cùng với Trạch Phổ, Vĩnh An là
một trong những ngôi làng chài xưa đẹp và thanh bình trên dòng Ô Lâu.
 |
| Cây Da - Làng Diên Trường |
Chúng tôi rời thuyền đi bộ lên chợ
Hải Hòa mua lương thực tiếp tục cho cuộc hành trình, ngôi chợ bên triền sông
này hoạt động tương đối sầm uất, bày bán đầy đủ vật dụng, thực phẩm, cây
trái..., chợ nằm cuối làng Hưng Nhơn, qua khỏi chợ một đoạn là đến cổng làng An
thơ (một địa danh từng là đơn vị hành chánh cấp tổng dưới thời nhà Nguyễn),
nghe qua từng lời trao đổi mua bán của người dân trong chợ nếu không phải là
dân địa phương ít ai nghĩ nơi này là làng quê của Quảng Trị, vì tất cả mọi người
ở đây đều có chất giọng của Huế, thậm chí thổ âm vùng này còn ngọt ngào thanh
thoát và tròn vành rõ chữ hơn cả vùng đất kinh kỳ.
 |
| Ngã ba sông Ô Lâu- Vĩnh Định |
Chúng tôi rời ngôi chợ quê của xứ
Hải Kinh xưa lúc mặt trời đã lên cao, bên kia sông cánh đồng Đại Lược - Kế Môn
rập rờn sóng lúa, một ngã ba sông hiện ra trước mũi thuyền, đây là hợp lưu của
hai con sông Ô Lâu và Vĩnh Định trước khi chui qua cầu Vân Trình để đổ về Cửa
Lác. Song hành theo dòng chảy, Quốc lộ 49B cũng xuôi về Nam sau khi gặp Quốc lộ
49C ở Đa Nghi. Con đường này xuất phát từ Mỹ Chánh qua cầu Phước Tích, Mỹ Xuyên
đến Ưu Điềm... sau khi qua cầu Vân Trình nó rẽ phải vòng vèo qua vùng đầm phá
Tam Giang đến bến đò Ca Cút xuyên qua Phú Vang, Tư Hiền trước khi gặp QL1 tại
đường hầm Phước Tượng.
Bỏ lại ngã ba sông, thuyền rẽ
trái xuôi về hướng Bắc theo dòng Vĩnh Định, đây là con sông được đào từ thời
nhà Nguyễn do quan Thống chế Phan Văn Thuý chỉ huy, công trình được khởi công
vào năm 1825 (Minh Mạng thứ 6) sự kiện nầy đã được khắc trên Cửu đỉnh tại kinh
thành Huế. Dòng chảy nhân tạo này ngoài mục đích kết nối hệ thống giao thông thủy
trong vùng, nó còn mang nhiệm vụ quan trọng là thoát nước cho vùng Càng, vùng đất
trũng sâu của huyện Hải Lăng.
 |
| Bến đò xóm Ngoài, thôn Đông, làng Trường Sanh. |
Do không có làng mạc hai bên bờ
nên đoạn sông này rất quạnh vắng, thi thoảng mới có một đôi đàn vịt đổ sắc trắng
xuống dòng sông. Xa xa làng An Nhơn, Đông Dương của Hải Dương thấp thoáng hiện
ra trong heo hút tầm nhìn.
Bên bờ Tây, vùng ruộng sâu của
Yên Thơ, Phú Kinh xen lẫn giữa màu xanh ngút ngàn của lúa, những thảm cỏ hoang
rồng rắn bò loang ra đến triền sông, đứng chen chúc dọc bờ là hàng đàn lau sậy
đang nhấp nhổm ngụp lặn theo từng con sóng. Cảnh đẹp nhưng hoang vắng đến rợn
người!
Đến ngã ba hói Dét, thuyền rẽ trái
về kênh Mai Lĩnh, đây cũng là con sông đào nối hai dòng Ô Giang và Cựu Vĩnh Định.
(Nếu đi thẳng dòng chảy sẽ xuôi về Trung Đơn, Đơn Quế và cặp Quốc lộ 49C đến
Phương Lang, Là Duy...)
Bên nầy là vùng lúa sâu của càng
Hội Điền và càng Hưng Nhơn, bên kia sông là đồng ruộng Phước Điền, Trung Đơn.
Ngoài nét đẹp hoang sơ thanh bình, những xóm làng ở vùng Càng Hải Lăng còn mang
một hình thái cư trú đặc biệt đó là những cụm dân cư nhỏ biệt lập giữa đồng
không mông quạnh, tương tự như những cù lao giữa bốn bề sông nước của vùng đất
phương Nam.
Xa xa nhìn về phía Tây giữa màu
xanh mơn man của lúa, màu thiên thanh của nền trời, nhà thờ Cây Da từ từ nhô
lên với nóc giáo đường rực rỡ sắc vàng.
Cùng với nhà thờ Bến Cộ (Mỹ
Chánh), Kẻ Văn (Văn Quỹ)... Cây Da là một trong những ngôi giáo đường được hình
thành từ triều nhà Nguyễn trên vùng đất Hải Lăng. Chúng tôi cập bến Cây Da lúc
bóng nắng đã ôm tròn dưới mỗi bước chân, ngôi nhà thờ trầm mặc cổ kính soi bóng
khoe mình xuống dòng sông. Nằm giữa bốn bề là những cánh đồng tít tắp, với kiến
trúc cổ gotic, cùng khuôn viên rợp bóng, những lối đi mềm mại, những bậc tam cấp
sải những bước chân dài trước khi nhúng chân xuống dòng chảy... sự hoà quện nầy
làm cho ngôi nhà thờ như một bức tranh đa sắc: thanh bình nhưng quyến rũ, cổ
kính nhưng rực rỡ lung linh...
Cây Da là bến đò cổ của vùng sông
nước Hải Lăng, bến đò này là tuyến giao thông thủy xưa từ Triệu Phong vào Hải
Lăng, là nơi sinh hoạt giao thương qua lại của các thôn làng của Diên Trường,
Trường Sanh, Hưng Nhơn, Phước Điền, Hội Điền...Là địa danh trong câu chuyện huyền
sử đẹp giữa chàng nho sinh xứ Nghệ và cô gái đưa đò...với những câu ca quặn
lòng: “Trăm năm đành lỗi hẹn hò
cây đa bến cộ con đò khác
đưa...”.
 |
Đây là những chiến binh trong đoàn
(tác giả cầm máy nên không có mặt trong hình) |
Sau hơn một tiếng đồng hồ nghỉ
ngơi, ghi hình khung cảnh đẹp mê hồn của bến nước Cây Da, chúng tôi xuống thuyền
trở lại thôn Đông để khép kín một vòng hành trình trên sông nước quê hương.
Chuyến du thuyền khám phá một
vòng vùng sông nước Hải lăng đã kết thúc như dự định. Trong niềm vui, hạnh phúc
khi được thưởng ngoạn phong cảnh thiên nhiên thanh bình của quê hương, nhưng
nhìn qua ánh mắt tôi đọc được có cái gì như thèm thuồng như tiếc nuối. Phải
chăng đó là tiếng lòng thẳm sâu của những người con khi tuổi tác đã nằm bên kia
sườn dốc lần đầu được trở về với một vùng sông nước quê hương, được trở về với
những ngôi làng, những địa danh mà tự ấu thơ chỉ nghe qua lời kể.
KHÊ GIANG
