Về đêm ít ngủ, chợt giật mình nghe tiếng chim chèo hót kêu thảm thiết giữa không gian thành phố. (Nhà tôi có nhiều chim về đậu vì xung quanh đô thị hóa hết rồi,còn một mảnh vườn thiên hạ chưa thèm làm, cây cỏ mọc um tùm, những loài chim không có chỗ nương thân thường về đậu chứ không phải đất lành). Lại nhớ con chim chèo hót ở quê nhà, theo truyền thuyết là báo hiệu có người sắp chết. Nghĩ về kiếp nhân sinh, tôi viết:
Chim chèo hót kêu lời thảm thiết
Giấc mơ vàng nương bóng tre xanh.
Ừ, giấc mơ từ đâu nhỉ? Từ thuở lên năm ở nhà quê, bên luỹ tre, giấc mơ xa nhất của tôi là mặt trăng và hình ảnh chị Hằng, biểu tượng cho tình yêu, lại có thằng cuội dối trá. Làng quê là bức tranh thanh bình, cần tình yêu thương biết bao, cần chi điều gian dối để đày đoạ nhau. Tôi lại viết:
Hãy quên đi những điều gian dối
Lịch sử rạch ròi cái trắng cái đen
Thằng cuội ngàn năm trơ thằng Cuội
Chị Hằng muôn thuở chị Hằng EM
Thế đó, thơ văn của tôi bắt đầu từ lũy tre làng, từ ca dao tục ngữ. Tôi may mắn được làm nhà nông hai năm (1978-1980) ở quê nhà để cảm lại những câu ca dao mẹ hò ngày xưa, những câu tục ngữ mẹ tôi thường dạy những lúc chị em tôi bối rối trước một tình huống. Những bà mẹ quê xưa thường không biêt chữ, bằng vào những câu ca dao tục ngữ đã nuôi nấng tâm hồn chúng ta nên người.
Có một số người thành đạt về kinh tế rất sợ nhắc đến "ngày xưa", họ thích khoe khoang kiến thức này nọ nhưng chưa hiểu nổi một câu ca dao tục ngữ. Hãy nghe người xưa ví von sự đó: "khó chưa từng chộ của, mặc quần lụa chó sủa cả đêm" . Ý của người xưa nhắc rằng cái giàu có về văn hoá mới là đáng quý.
CÂY RỰA,CÂY TRE VỚI NHÀ NÔNG.
Mỗi làn về thăm quê, thấy làng xóm khang trang, đường sá được bê tông hóa, đèn điện sáng trưng thì mừng nhưng thấy thiêu thiếu một cái gì đó không giải thích được. Ở tuổi ngũ thập hay nhớ chuyện xưa, nhớ cái hồn của làng xưa mà bắt đầu từ đâu nhỉ? À, phải rồi, hình như đường xóm thẳng và rộng hơn, cây tre ít lại. Có nơi chặt hết tre vì vướng dây điện. Làng quê mà không có những lũy tre thì mất đi một phần hồn quê, điều mà trong tâm thức của những đứa con xa xứ luôn thương nhớ, khắc ghi.
Cha ông mình với nghề nông đã gắn với cây tre từ bao đời. Lũy tre là bức thành vững chắc ngăn gió bão. Hình như từ nhà cửa đến dụng cụ gia đình, nhà nông đều gắn liền với cây tre. Hãy nghe lời than vãn của người đàn ông về những bất hạnh gắn liền với cây rựa (quê mình gọi là rạ) :
Thứ nhất vợ dại trong nhà
Thứ nhì trâu chậm, thứ ba rạ đùi
Vợ dại trâu chậm thì làm sao ngóc đầu lên với bà con. Cái khổ thứ ba "rạ đùi" thì ngạc nhiên thật. Mà đúng thế, để chặt một cây tre chẻ lạt, đan lát các dụng cụ thì không thể thiếu cây rựa, mà "rạ đùi" thì có chi khổ bằng ??? Cái rựa quê mình đẹp và thanh thoát lại rất tiện dụng, luôn theo nhà nông suốt cuộc đời. Từ cây rựa mà người nông dân sáng tạo ra cơ man nào là dụng cụ. Chuyện kể có anh nông dân khi chia gia tài với vợ, bà vợ bảo "cái gì giống đực thì của ông, giống cái thì của tui." Ông chồng đang tức tối, đồng ý ngay. Thế là tất cả gia sản từ cái sàng, cái dần, cái cối, cái chày, cái cày, cái bừa ... đều giống cái . Đến khi bà vợ toan lấy cái rựa thì ông chồng giành lại và nói "Nó là đực rựa". Tiếng đực rựa bắt đầu như thế đó. Những dụng cụ nhà nông ở quê mình luôn mang dáng dấp giống đực giống cái, hay như cách nói của các cụ thì là "có đôi, có đụa" :Cày thì có bừa, đòn xóc thì có đòn gánh, mỏ xảy thì có mỏ ngà, liềm thì có vằng, sàng dần thì có thúng mủng ...
Thức khuya dậy sớm hỏi chàng
Tre non khẳm lá đan sàng được không .
Thiếu nữ hỏi chàng một câu thật dí dỏm. Sàng dần, thúng mủng đều phải dùng loại tre già để đủ độ chắc bền không mối mọt. Cũng như phụ nữ phải trưởng thành mới lấy chồng. Thiếu nữ chưa trưởng thành hay còn trong giai đoạn khẳm lá (vị thành niên) mà đòi được "đan sàng" thì ngộ nghĩnh và dễ thương biết bao. Tình yêu nam nữ đã được ví von bằng hình tượng rất gần gũi.
Rồi họ thương yêu nhau, lấy vợ lấy chồng, sinh con đẻ cái. Có những gia dình hạnh phúc nhưng cũng biết bao gia đình tan nát. Hãy nghe lời than vãn trách móc của thiếu phụ:
" Anh nói vớí em như rìu sa xuống đá, như rạ chém xuống đất, như mật rót vào tai.
Chặng chừ anh đã nghe ai, để tranh mòn rui mọt, để nụ măng mai tồi tàn."
Cảm động biết bao khi người vợ đôi lúc phải nói giọng đanh thép như "rìu sa xuống đá", trầm thống như "rạ chém xuống đất", êm ả ngọt ngào như "mật rót vào tai". Để... "chặng chừ anh đã nghe ai" ...”để" để, để gì? "để tranh mòn rui mọt, để nụ măng mai tồi tàn”. Trách móc, giận hờn, biết ví với cái gì đây? Nhìn cây rựa, cây rìu chồng để lại mà ví vào, nhìn lên mái nhà tranh dột nát rồi mà chồng chưa về, lại nghĩ đến tình cảnh của gia đình, mai kia đàn con thơ như “nụ măng mai” sẽ lớn lên thế nào khi vắng bóng cha, ai sẽ dạy dỗ chúng nên người, bà con sẽ dè bỉu là "con nhà không ai tra cán cuốc".
Tranh của Alain Fontenas
Như đã nói ở trên những dụng cụ nhà nông thường mang dáng dấp giống đực giống cái. Hai loại dụng cụ ấn tượng nhất về điều đó là đòn xóc và đòn gánh. Đòn gánh thì khắp nơi đâu cũng có, cái đòn gánh của quê mình nó mảnh mai làm sao. Nó cong như cánh cung nhịp nhàng trên vai thiếu nữ, làm ta nhớ lại quê nhà thuở thanh bình.
Nhưng cái đòn xóc mới là độc đáo: Lựa cây tre già, có độ cong tương đối, cắt khoảng 1.6 m, chẻ đôi khúc tre theo kiểu "phá mắt" ta sẽ có được phía lưng làm đòn xóc, chiều ngược lại làm đòn gánh. Đòn xóc được vót nhọn 2 đầu (Có câu tục ngữ để ví người hay châm chọc người khác là "đòn xóc nhọn 2 đầu" ) dùng để gánh lúa bó từ đồng về. Lúa được bó thật chặt bằng lạt, dùng đòn xóc thọc vào khoảng 7 phân, 2 bó lúa được xóc đối xứng nhau. Đòn xóc cong ngược lên để bó lúa không bị "trơi". Có lẽ Phạm Duy ấn tượng về cách gánh lúa của quê mình mà viết nên bài "Gánh lúa" nổi tiếng , với hình ảnh thật lãng mạn :
" Chơi vơi , chơi vơi, gánh lúa chơi vơi , cánh đồng làng tôi mà làng tôi ... "
Không biết mình có thiên vị không nhưng theo tôi những dụng cụ nông nghiệp của quê mình nó có duyên hơn những vùng tôi đã đi qua. Thời đại văn minh càng ngày càng xa với những dụng cụ cổ truyền. Về quê thấy có làng văn hóa, có bảo tàng địa phương ... Mà phần nhiều chỉ nói về thời chiến tranh. Quê mình có hằng trăm năm thanh bình, thịnh vượng với nền văn minh lúa nước. Biểu tượng của làng quê phải là thanh bình.
Nên chăng mỗi làng ở quê mình lập một nhà bảo tàng (có thể ngay ở đình làng) để lưu lại những dụng cụ ngày nay không còn dùng nữa như cối xay lúa, xe đạp nước, cày bừa, gàu tát nước ...v..v...Để thế hệ trẻ nhớ về một thuở nhà nông của cha ông mình. Sợ đến một ngày nào đó lớp trẻ chẳng biết gì về đời sống vùng quê xưa .. ..
Những người trên 50 tuổi hôm nay vài mươi năm nữa sẽ "ra đi" như câu ca dao buồn của người thôn nữ tiễn "chàng" về quê :
Chàng về thì đục cũng về
Dùi cui ở lại mần nghề chi ăn .
Vâng, những dụng cụ cần nhau như chàng, đục, dùi cui ... Như con người của quá khứ , hiện tại và tương lai cùng cần nhau lắm lắm.
Nguyễn Đặng Mừng.
Nguồn: Trang Nguyễn Đặng Mừng - chân trần - art2all.net
