Yến Lan và Quách Tạo chụp trên gác nhà 37 Hàng Quạt Hà Nội
NGƯỜI BẠN TRI KỶ
Những người thường lui tới nhà cha con tôi tại 37 Hàng Quạt Hà Nội có bác
Quách Tạo. Bác là em của nhà thơ Quách Tấn, lớn hơn ba tôi bốn tuổi. Nếu dùng từ
để chỉ tình bạn của họ thì chữ “tri kỷ” là hợp nhất. Bởi, tình cảm đâu phải
hàng hóa khan hiếm để chia đều theo đầu người. Mà quả thật, chị em
tôi cũng tưởng bác là bác ruột.
Người bác cao to, dáng như Trương Phi, chắc nịch, quắc thước;
khuôn mặt chữ điền, râu quai hàm rậm, da ngăm ngăm, ánh mắt nhìn như có lửa, hệt
như những ông Thiện, ông Ác trên các bức phù điêu ở trước cổng chùa.
Với vẻ bề ngoài như thế, ai gặp cũng nể sợ còn cho bác là thuộc
tiếp người khó gần. Nhưng, bạn thử một lần tiếp xúc sẽ thấy cái chân thiện ở
trong bác lộ ra ngay. Bác sống bằng nội tâm, tính tình nhân hậu, trầm lặng, vị
tha, sâu sắc vô cùng. Thơ bác chưa in thành sách bao giờ nhưng hay lắm bạn ạ.
Hàng ngày bác thường ngồi ở chiếc bàn do ba tôi đóng để cùng
bình thơ. Khi bình, có lúc cả hai say sưa xướng lên vài câu hát bội, rồi đột ngột
dừng lại để phân tích cái hay cái đẹp của nghệ thuật tuồng, chèo cổ. Bác thì
khen vở tuồng “Hồ Nguyệt cô” còn ba tôi khen chất thơ của bộ phim “Đến hẹn lại
lên” v.v.. . Không biết các bạn có bao giờ được chứng kiến những cuộc tranh luận
sôi nổi như thế không? Thú vị lắm! Trước đây, tôi ghét môn hát bội, nhưng sau
khi nghe bác phân tích tôi mới nhận ra
đó là một môn nghệ thuật tạo hình rất cao; khó nói trong một đôi ba câu được.
Có nghe bác kể vanh vách tên những danh nhân của đất võ Bình Định, tướng giỏi
thời Quang Trung như Quang Diệu, đô đốc Bùi thị Xuân, chàng Ría v.v.. mới thấy
sự thông thái của bác ở lĩnh vực lịch sử văn hóa Bình Định đẳng cấp như thế
nào.
Nhược điểm ở bác là sự nghiêm khắc; ít khi ai đó nhận đựơc ở bác
nụ cười! Gia ngữ có câu “Nhã quá hóa ra dễ bị lờn, nghiêm quá thì không ai
thân”. Đúng như vậy, ở Thủ Đô Hà Nội, ngoại trừ các con, bác chỉ coi ba tôi là
người thân.
Theo tôi biết, bí ẩn của việc này là bác mặc cảm với đời vì ba lần
suýt bị “Phe ta” xử chém. May ông trời can thiệp, cả ba lần, nhờ tài cao, học rộng,
võ nghệ cao siêu đã cứu bác khỏi thần kiếm của ta trong kháng chiến, nếu không
thì giờ bác cũng xanh cỏ từ hồi nảo rồi!
Con gái bác làm y tá và sống tại Hà Đông. Tính tình, tiếng nói của
chị y như con trai; thắng thắng, bộc trực, quyết đoán, mạnh mẽ không khoan nhượng.
Ai bảo bác đặt tên cho chị là “Quách Liên Trì”. Thế nên, lắm người nhầm. Lúc
còn đi học, trớ trêu thay, ở lớp lại có anh tên như con gái - Bùi Kim Thoa; làm
thầy nào cũng nhầm chị là đàn ông, còn anh Thoa là phụ nữ. Trong lớp học, thầy
giáo thường kêu: “Mời anh Quách Liên Trì lên bảng”. Còn khi chấm bài vở của chị,
thầy không chút nể nang, trước lớp thầy chê - “Gía cậu Trì đổi tên cho cô Thoa
thì hay biết mấy, con trai gì mà chữ xấu hơn con gái!”
Chưa dừng lại ở đó đâu, khi đi khám bệnh tập thể, y tá xếp hồ sơ
chị vào phòng đàn ông, và ngược lại, anh Kim Thoa thì khám ở khu vực phụ nữ. Đến
lược anh, cô y tá gọi: “ Xin mời chị Kim Thoa vào khám phụ khoa”. Thế là cả lớp
ôm bụng cười, có người cười són đái cả ra quần. Mỗi lần như thế, tập thể lớp chị
được một phen vỡ bụng .
Con trai bác, anh Quách Liên Đạt, ở tận Quảng Ninh. Số anh là số
con rệp!. Anh đi bộ đội từ rất sớm, qua tận bên Lào, chiến đấu anh dũng giúp nước
bạn giải phóng khỏi ách đô hộ thực dân Pháp .Thế mà trời xui đất khiến thế nào,
hôm vệ sinh, lau chùi súng, không nhớ súng còn đạn; đang lau, mọi người bỗng hú tim vì tiếng nổ “đoàng”. Viên đạn bay ra, ghim ngay vào đầu anh
bạn cùng tổ. Bạn chết, anh mất chức!. Thế là hết! Từ đó anh không còn dính tí
chức vụ nào trên mảnh đời còn lại mà anh đã phấn đấu từ thuở tuổi 14! Giá như,
anh không bị xui xẻo như thế ; bây giờ có thể là tướng rất to rồi cũng nên!
Đúng là “tai bay vạ gió .” Thật tiếc!
Vì các con ở xa; hàng tháng bác góp gạo ăn chung với gia đình
tôi. Gia đình tôi biết ơn bác! Khoảng thời gian này, gia đình tôi sống đỡ chật
vật, khó khăn về nhu yếu phẩm vì nhờ cái sổ mua nhu yếu phẩm tại cửa hàng Tôn Đản
– Cửa hàng dành riêng cho cán bộ từ chuyên viên 6 và trung cao cấp trở lên.
Nếu ai đã từng sống bằng chế độ tem phiếu sẽ cảm nhận được “Sổ
mua hàng” của bác quí như thế nào đối một gia đình như gia đình nhà thơ bị gọi
là “Nhân văn giai phẩm!” Ngoài việc mua được hàng ngon, chất lượng cao, rẻ, nếu
tháng nào túng quá có thể bán phiếu tiêu chuẩn một tháng cũng được một khoảng chi
tiêu việc khác.
Bác Tạo được sinh ra trên miền đất võ Trường Định -Tây Sơn -
Bình Định. Trong 9 năm kháng chiến, bác đã làm ở ngành tòa án. Phạm nhân nào
nghe tên bác cũng phải co rúm lại. Nếu dùng những tính từ như Văn Võ Song Toàn đối với bác thì không
sai chút nào. Có lần bác đang đi, lỡ va phải anh thanh niên đang tập thể dục,
bác đưa tay đỡ thế nào mà khiến anh ngã chúi đầu xuống đất. Thấy thế, mọi người
hét lên “Ôi trời ơi! ông kia đánh người”. Bác xua tay vô cùng xin lỗi: “anh ta
đụng tôi, tôi đỡ lỡ tay thôi mà” Nghe thế, mọi người - “Ồ! bác này có võ cấp siêu
đẳng đấy”.
Vâng, chính thế nên ba tôi cẩn thận dặn dò con cái rằng “Khi nào gọi bác dậy ăn cơm, các con đứng
ở đầu giường, đừng dại dột đứng dưới chân, bác đang ngủ, nhỡ đụng phải, bác tưởng
bị đánh, sẽ quật các con ngã gãy xương”
Bác Tạo còn là cầu nối giữa ba tôi và bác
Quách Tấn. Ở Miền Nam, sau khi xuất bản tập thơ “Giọt trăng” in tại Paris . Bác
Tấn gửi cho em 3- 4 tập, theo đường vòng từ Sài Gòn sang Pa- ri và từ Paris
sang Hà Nội. Hồi đó phải qua rất nhiều sự kiểm duyệt nhiêu khê. Mà cuối cùng
cũng không đến được tay người nhận. “Chẳng
hiểu tại sao chú Nguyễn Đình, tình cờ đọc được tập thơ này tại nhà người bạn
thân, làm ở Bộ nội vụ”. Chú bèn mượn đem về nhà, thức suốt đêm chép, vẽ bìa, y như bản chính, đem tặng bác Tạo. Bác Tạo và ba tôi nhận tập thơ mừng
quýnh nhưng đầy vẻ lo lắng, kín đáo, giấu gíếm rất tội nghiệp. Rồi một cách thận
trọng, hai người nhẹ nhàng lật từng trang xem. Vì nghe nói tập thơ này có 7 bài
bác Tấn khóc con chết trận. Sợ trong nội dung những bài thơ này bác Quách Tấn
oán trách chế độ Cộng sản Miền Bắc, như vậy sẽ làm liên lụy đến những người
thân đang sống trên đất Bắc. Nhưng, đọc hết tập thơ, cả hai thở phào nhẹ nhõm,
bài thơ nào cũng toát lên lòng yêu nước, yêu dân tộc. Bác Tấn chỉ diễn tả tâm
trạng của người cha mất con:
“Ân hận vì đã trót sinh con trai trong thời vô đạo
Cầm súng không biết phục vụ cho ai… ”
Khi Miền Nam giải phóng hoàn toàn, ba tôi về
sống tại quê hương-nơi đã chôn nhau cắt rốn của mình thì người bạn tri kỷ này
đành về sống với đứa cháu ngoại, con đầu của chị Quách Liên Trì. Những ngày đầu
mới giải phóng, cuộc sống nói chung của nhân dân và cán bộ ở Hà Nội còn lắm cơ
cực, Bác gửi thư tâm sự:
Nghèo
Hưu bỗng
tăng hai giá vọt mười
Cân bằng
cái sống bở hơi tai
Chất
tươi còn được canh rau muống
Lượng đạm
mong vào nhúm tép moi
Thuốc đắt
mong đừng đau ốm vặt
Quê xa
dành chỉ mộng về thôi
……………………………………
Hà Nội
Mồng bốn
tết Bính Tý/ 1996
Cuộc đời bác Tạo là cả một pho tiểu thuyết buồn. Đời bác cũng lắm
truân chiên. Bác sống khép kín, rất ít người hiểu về bác. Năm 1977 tôi theo chồng
về công tác ở Thành phố HCM nên ít được tin về bác. Dịp may, hè năm 1995, nhân
đưa ba tôi ra Hà Nội chữa bệnh, ở tại nhà 37 hàng Quạt, nơi mà trước đây, đôi bạn
tri kỷ từng ngồi hát bội, bình thơ. Tôi gặp bác, khi đến thăm ba tôi. Giờ, bác
già và yếu đi nhiều. Nghe các em kể; về hưu bác sống vất vả. Cuộc sống của cha
con tôi cũng không hơn gì, nhưng sao nhìn thấy bác, lòng tôi trĩu xuống,
thương bác quá! Tôi không biết mua gì làm quà cho xứng với ơn bác dành trọn cái
sổ quí hơn vàng mười tuổi cho gia đình tôi mà lẽ ra các con bác được hưởng mới
phải. Thực tình mà nói, có thứ gì bù đắp nổi ơn đó chứ?! Lúc này, tôi làm việc ở
CTy Xuất Nhập Khẩu, hàng xuất có thịt heo, thịt bò đông lạnh; cá ngừ hun khói
v.v.., và nhập khẩu bột ngọt hiệu Azinomoto, thuốc thú-y. Thỉnh thoảng cơ quan
bán bột ngọt cho cán bộ công nhân viên, một việc cụ thể để tăng thêm thu nhập.
Loại hàng này là thứ có thể nói rất quí, híếm với nhân dân và cán bộ ở Miền Bắc.
Chắc các bạn có nghe người Hà Nội ví “quí như mì chính cánh” để so sánh của hiếm
không thay thế được thời bao cấp. Hai vợ chồng tôi mua được hai suất, người
khác thường bán lấy tiền chênh lệch, còn tôi gộp tất cả dành làm quà mỗi khi đi
thăm bà con. Với bác Tạo, tôi không biết bác có nhận quà tôi biếu không, tính
bác khảng khái lắm. Tôi cứ thử: “Bác ơi, con ra đây may gặp bác, con chẳng có
gì xin biếu bác gói mì chính” Tôi vừa nói vừa ấn nhanh gói bột ngọt vào tay
bác, sợ bác ẩy ra. Ôi! tôi mừng như được vàng khi thấy bác im lặng và cất nó
vào cái túi vải nhỏ. Bác không còn khách sáo như trước nữa, bởi cuộc sống quá
khắc khổ như bài thơ của bác!
Cái nghèo (bất túc)
Mình
nghèo đâu đến rớt mồng tơi
Chỉ tội
lê thê kéo suốt đời
Rau
cháo từng quen ngày bữa rưỡi
Chiếu
chăn chịu đựng suốt hai thời
Cái
nghèo cố để mòn tâm trí
Sinh
thiếu tiên thiên xuất mẫu hoài
Lão mạo
tội gì trời gánh cả
Cái
nghèo sao nỡ khoán cho trời
15-6-1997
Ngày ba tôi mất, bác nghèo, không tiền vào
tiễn bạn, bác điện chia buồn cùng gia đình
Thương
tiếc bạn cũ :- Nhà thơ Yến Lan:
Chỉ tiếc
mình không hội “Tứ linh”
Cùng
chung thưởng thức vận chung tình
Mười
năm khế thoát chùa Quan Thánh
Nghìn dặm
từ qui mộng Cổ thành
Thuyền
ghé My Lăng không kịp bạn
Trâng rằm
tháng tám rạng bình minh
Tứ linh
giờ đã qui linh hết
Dấu cũ
còn đâu Viễn vong đình
Rằm
tháng tám Mậu Dần
5/10/1998
Rồi năm tháng lê thê dài mãi, mang theo niềm
vô vọng chìm vào đáy lòng. Chợt như một tia sáng lóe lên ở cuối con đường cụt. Tự
nhiên, người ta nhớ đến cái công lao của bác ở hai cuộc kháng chiến thần thánh!
Bác phấn khởi viết :
Tết
Bính Tý
(Mượn câu của Hồ Yêm gửi anh Quách Tấn) năm 1996
“Hoa
giáp một vòng thêm nhị giáp/Còn xuân mấy giáp cũng là xuân”
Hoa
giáp một vòng thêm nhị giáp
Còn
xuân mấy giáp cũng là xuân
Mình
không Đông Quách
Không
Nam Quách
Ai nhớ
? ghi công ? Chực xí phần
1996
“Tết năm nay được nhà nước thưởng công tham
gia hai cuộc kháng chiến thần thánh-Mình đã được bỏ quên suốt thời gian ở Miền
Bắc (chống Mỹ) không ngờ nay cũng được chấm điểm thưởng công. Thật là đại hạnh
cho tuổi già, khỏi tiếng “lão giã vô dụng”. (Cảm ơn Lưu bị)
Tôi tin là bác thật sự hạnh phúc. Trước đây
tôi hay liên tưởng về bác. Một người có tướng mạo tốt như vậy, nhân cách như thế
mà cuộc đời lại hẩm hiu đến thế.! Ngay cái ngày bác đi xa mà trời cũng chưa
thôi phiền nhiễu thân xác bác:
Anh Quách Giao, con bác Tấn ngậm ngùi kể lại.
“Đám tang chú Tạo thật thương tâm, vắng
tanh vắng ngắt, hiu hắc, cô quạnh. Người mất rồi cũng chưa yên mà nhắm mắt! Khổ
nhất là việc đi làm giấy khai tử cho bác, khó khăn muôn trùng. Qua bốn nơi trước
đây bác từng sống; nhưng chết đi không nơi nào nhận để cho bác nằm tạm vài giờ
trước khi về với các bụi. Sự nhiêu khê, thiếu tình người của một vài ông cán bộ
Phường, Quận với lý do “Ông ấy không có tên trong sổ hổ khẩu nhà này”. Đến nơi
này, người ta bảo về nơi kia, nơi kia bảo quay lại nơi này, vòng vo hết 4 nơi
mà không được! Cuối cùng con, cháu bác phải bỏ tiền mua tạm một chỗ ven đường của
người nông dân, tạm gửi thi hài bác với điều kiện, đến ngày sang tiểu phải “giải
phóng” về quê.
Cũng từng oanh liệt vùng vẫy một thời mà tội
nghiệp đến thế là cùng!
Không biết giờ đây bác đã “Về quê” chưa!?
Tôi chưa kịp hỏi chị Quách Liên Trì
Lâm Bích Thủy
