TẤM GƯƠNG VĨNH MAI
Phạm Xuân Dũng
Trong số các nhà thơ , nhà văn quê hương Quảng trị, Vĩnh Mai không phải là một tên tuổi lớn như Chế Lan Viên hoặc Hoàng Phủ Ngọc Tường, nhưng ông vẫn là một tác gia đáng ghi nhận, một nhân cách đáng kính, một người trí thức đầy lòng tự trọng, một người yêu nước chân chính .
Nhắc đến Vĩnh Mai, người đọc nhớ ngay đến bài thơ "Khóc Hoài"
nổi tiếng của ông . Nó hoàn toàn xứng đáng đủ tư cách đứng ngang hàng với bài
thơ "Viếng bạn" của Hoàng Lộc và những thi phẩm khóc bạn, khóc người
cùng chí hướng lưu danh trong lịch sử văn học Việt nam . Bài thơ này đã làm nên
danh xưng của Vĩnh Mai -"nhà thơ một bài" dù sự nghiệp sáng tác của
ông không chỉ là ngần ấy. Nhà thơ Hoàng
Phủ Ngọc Tường khi nói về "Khóc Hoài" đã nói rằng bài thơ gợi đến chất
lấm láp, khỏe khoắn của hội vật làng Sình, cứ "mi mi tau tau" tỉnh bơ
mà tình cảm như xoáy vào gan ruột. Cũng xin nói thêm rằng cho đến nay khi thời
gian sáng tác bài thơ đã qua hơn nửa thế kỷ mà nhiều người cao tuổi ở khu vực
Bình Trị Thiên vẫn nhớ đến tiếng thơ khóc bạn, có người còn đọc thuộc. Đó là hạnh
phúc đích thực đối với một người cầm bút .
Tau với mi
hẹn nhau từ khu bộ
Lúc trở về
cố sáng tác văn chương
Đến tỉnh
nhà lại mỗi đứa mỗi đường
Lo công việc
không một ngày được nghỉ
Tau ao ước giữa văn nhân nghệ sĩ
Gặp lại mi
để bàn chuyện lâu dài
Nhưng một
hom như sét đánh ngang tai
Tau sửng sốt
nghe tin mi đã chết
Tau buột miệng kêu
lên "thế là hết"
Tau mất
thêm một thằng bạn văn chương ...
...Mi lại chết
! Trời ơi là uất ức
Mi táo bạo
về ngay chi Phú Lộc
Để cho Tây
phục kích bắn mi đi!
Tau biết rồi
tính mi vốn khinh khi
Coi mạng sống
như đồ chơi con trẻ
Bằng những nét tạo hình chắc khỏe, thô mộc,
sần sùi đã khắc họa được chân dung một trí thức
hiến trọn đời mình cho độc lập tự do và
hy sinh lẫm liệt trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Một trí thức
hòa mình vào cuộc chiến tranh nhân dân trường kỳ với dáng vẻ ngang tàng coi thường
nguy hiểm. Đó là tượng đài hiếm hoi bằng thơ về người trí thức xả thân vì nghĩa lớn trong văn học Việt Nam
hiện đại. Một điều không thể không nói thêm là cho đến nay giá trị của bài thơ
này vẫn chưa được các nhà nghiên cứu phê bình nhìn nhận và đánh giá đúng mức .
 |
| Nhà thơ Vĩnh Mai |
Bạn đọc biết ít về Vĩnh Mai thường có cảm nhận rằng tác giả bài thơ
"Khóc Hoài " chắc hẳn là một nông dân thích sáng tác văn chương. Đó cũng là một thành công của bài thơ khi
mang đầy hơi thở của kháng chiến và đời sống của những người áo vải .Nhưng nếu
đọc tiểu sử của ông thì mới biết Vĩnh Mai là một tú tài Tây thứ thiệt, thi đỗ
thứ nhì vào trường Quốc học Huế lừng danh , một trí thức thực sự .Ông tên thật
là Nguyễn Hoàng , người làng An Tiêm,
Triệu Thành, Triệu Phong. Ông là
một nhà hoạt động cách mạng chuyên nghiệp, vào Đảng năm 1939, năm 1940 bị giặc
bắt bỏ tù ở nhà đày Buôn Ma Thuộc. Sau
Cách mạng Tháng Tám ông đã giữ các chức vụ quan trọng như bí thư thành ủy
Huế, phó bí thư tỉnh ủy Quảng Trị .Khi hòa bình lập lại, ông sống ở miền Bắc, công tác ở hội nhà văn
Việt Nam với mong muốn hoạt động văn nghệ chuyên nghiệp. Cuộc đời ông gặp nhiều
biến động, trắc trở, lao đao cho đến khi qua đời. Nhưng cho dù trong mọi tình huống,
ông vẫn là người yêu nước chân chính
luôn ưu dân ái quốc, là một trí thức ngay thẳng, chân tình, luôn suy nghĩ,
chiêm nghiệm bằng bộ óc của mình, giữ trọn chính kiến và niềm tin cho đến phút
cuối cùng . Dù cuộc đời gặp nhiều khó khăn, sóng gió nhưng Vĩnh Mai đúng là người
mà uy vũ bất năng khuất, bần tiện bất năng di như người xưa đã nói .Huân chương
Độc lập cao quý truy tặng cho ông, dù muộn, cũng đã ghi nhận phần nào cuộc đời
của một trí thức văn nghệ sĩ đích thực.
Bây giờ trong không khí cởi mở hơn nhiều, chúng ta hay nói đến phản biện.Nhưng
trong không khí thời chiến căng thẳng của
thời kỳ chống Pháp, Vĩnh Mai đã không rập khuôn mà có lối tư duy độc lập, luôn có đầu óc phản biện
để làm sáng tỏ chân lý. Chẳng hạn như khi học chính trị về kháng chiến trường kỳ
nhất định thắng lợi, Vĩnh Mai đã thuyết
phục cả hội trường bằng lý luận sắc sảo của mình rằng điều đó sẽ là hiện thực.
Nhưng khi đổi bên để tranh luận, thì một mình Vĩnh Mai cũng đã lập luận rằng
kháng chiến trường kỳ nhất định sẽ không thắng lợi và cả hội trường cũng đã chịu
thua. Tất nhiên trước sau Vĩnh Mai vẫn là người cộng sản trung kiên, tin và chung thủy với điều mình đã chọn.
Nhưng ví dụ trên là một minh chứng sinh động về một trí thức năng động trong tư
duy và biện luận, luôn biết trăn trở tìm tòi để làm sáng tỏ chân lý, không thụ
động nghe theo những tín điều đóng gói, dù nó được nhiều người coi là đúng đắn. Còn trong cải cách ruộng đất, nhà thơ Vĩnh
Mai của chúng ta đã mạnh dạn bác bỏ việc quy định chỉ tiêu điạ chủ cho từng làng, coi đó là biểu hiện chủ quan duy ý chí. Vì chuyện này ông bất đồng ý kiến nghiêm trọng
với một phái viên cao cấp do trung ương phái xuống khu Bốn chỉ đạo công tác cải
cách ruộng đất. Thực tế sau này đã chứng minh chính kiến Vĩnh Mai cũng như nhiều
người tỉnh táo khác là đúng đắn. Những sai lầm trầm trọng của cải cách ruộng đất
đã được Hồ Chủ Tịch và Đảng cộng sản nhận khuyết điểm về sau cũng đã minh chứng
điều này. Tuy nhiên vào một thời điểm sóng gió như trong thời kỳ cải cách ruộng
đất mà bày tỏ công khai ý kiến của mình đối với cấp trên đầy quyền uy như vậy kể
cũng có được mấy người. Hơn nữa những hệ lụy mà ông và gia đình gánh chịu vì những
câu chuyện tương tự như trên thật quá nặng nề. Cũng như trong sinh hoạt, có người
phê bình ông là thích uống cà phê Tây, thích nhiều thứ tiện nghi của văn minh
châu Âu, theo đuôi tư sản ! Vĩnh Mai, bằng
cuộc đời và nhân cách của mình đã chứng thực ông là người chống thực dân, đế quốc
đến cùng, một lòng vì dân vì nước. Còn chuyện sinh hoạt đời thường khẩu vị thích
gì nói nấy, chứ đừng giả bộ nói không thích ăn ngon mặc đẹp để tỏ vẻ ta đây giữ
vững lập trường! Lý tưởng mà người cộng sản đưa ra chẳng phải là đánh đuổi xâm
lược, đem lại cuộc sống độc lập tự do và sung sướng cho con người hay sao ? Một trí thức tự trọng, có tư
duy độc lập như Vĩnh Mai khó chấp nhận mối
lối mòn rập khuôn máy móc, giáo điều , không thực tế trong suy nghĩ, lý luận
cũng như những biểu hiện cụ thể trong cuộc
sống hàng ngày, hay tệ hại hơn là những lời dối trá, đạo đức giả !
Cũng chính ngày nay, chúng ta nói nhiều đến cải cách hành chính, giảm bớt
những cuộc họp không cần thiết, điều mà nhà thơ Xô viết thiên tài Maiacôpxki đã
từng kêu lên trong bài thơ "Những người loạn họp" thì nhà thơ Vĩnh
Mai cách đây hơn nửa thế kỷ đã than phiền bằng thơ trào phúng, một mảng sáng
tác khác của ông chưa được nhiều người biết đến :
Ngang lưng thì
thắt phương châm
Đầu đội chính
sách, tay cầm chủ trương
Đôi chân đứng vững
lập trường
Hữu thân hữu họp
không đường mà ra?
Một tính cách ngay thẳng,cứng cỏi như Vĩnh Mai dĩ nhiên là coi thường,
khinh ghét những kẻ cơ hội, xu nịnh,giả dối, bất tài mà luồn lọt, hại người. Vì
vậy ông đã có bài thơ châm " Có một chàng":
Trời đất sinh ra
có một chàng
Chỉ tài nịnh hót
với huênh hoang
Gặp trên khúm
núm lưng tôm bạc
Thấy gái nho
nhoe đít cá vàng
Viết chẳng ra
văn nhưng lách giỏi
Làm không được
việc lại chơi sang
Suốt đời chỉ một
anh dang dở
Chính trị nửa
mùa văn nghệ lang!
Cũng với cá tính như thế nên Vĩnh Mai hay bị góp ý phê bình , thậm chí
nhiều lúc phải ngồi viết kiểm điểm. Một hôm như vậy, ông bèn ngồi viết bài thơ
tự trào có tên là " Cái lưng":
Cái lưng anh giống
cây chò
Đứng giữa mưa dầm,
giữa gió to
Không biết
nghiêng qua không biết uốn
Chả hay còng lại
chả hay bò
Lắm khi thiên hạ
leo lên cưỡi
Nhiều lúc người
đời xúm đánh cho
Mới biết ngay
lưng là khổ thế
Đêm đông cũng
không được nằm ...co !
Trí thức chân chính là người hay nghĩ, trước hết là nghĩ về vận mệnh đất
nước, số phận nhân dân. Ngay khi miền Bắc
trở lại hòa bình sau cuộc kháng chiến chống Pháp, nhà thơ đã nhìn thấy những
căn bệnh của hòa bình, những nguy cơ phải được nhìn thấy và giải quyết . Trong
nhật ký của mình ( đã được trích trong hồi
ký văn học "Sống với nhà thơ Vĩnh Mai", của phu nhân nhà thơ là
Phương Chi, nhà xuất bản Thuận hóa năm 2003) , đã kể lại chuyện nhà thơ trăn trở
viết :
" Sao ngày nay về đến nông thôn, ngoảnh mặt vào đâu cũng có thể thấy
tự tư tự lợi, cá nhân ích kỷ, hep
hòi, cằn cọc. Cùng đảng viên với nhau
trong một tổ, cùng ăn sương nằm đất với
nhau trong hồi kháng chiến, cùng xã viên trong một hợp tác xã với nhau, cùng bà
con thôn xóm với nhau, sao họ nỡ vì một giòng rau muống, vì một cụm lúa, nỡ
đánh chết của nhau con gà, con vịt? Vì sao chỉ vì ít nước, đường cày, bờ ruộng
mà họ nỡ chửi bới nhau suốt mấy ngày ..."
Cũng trong cuốn hồi ký này, nhìn thấy nguy cơ của căn bệnh khao khát làm
quan, tham danh, hám lợi, nhà thơ của chúng ta đã thốt lên : " Thuốc
nào chữa được bệnh khanh tướng ?"
Năm 2001 nhà thơ Vĩnh Mai được chủ tịch nước truy tặng huân chương Độc lập
hạng nhì, một sự vinh danh tưởng thưởng được xem là cao quý dù như đã nói cũng
có phần muộn màng. Nhưng cuộc đời và nhân cách của ông từ lâu đã được nhiều đồng
nghiệp , bằng hữu và hậu thế ngưỡng vọng. Nên nhiều người vẫn ao ước rằng: Gía
như đời này có được nhiều hơn một Vĩnh Mai!
PHẠM XUÂN DŨNG
PHẠM XUÂN DŨNG
