TẤM GƯƠNG VĨNH MAI - Phạm Xuân Dũng.

TẤM GƯƠNG VĨNH MAI
Phạm Xuân Dũng

Trong số các nhà thơ , nhà văn quê hương Quảng trị, Vĩnh Mai không phải là một tên tuổi lớn như Chế Lan Viên hoặc Hoàng Phủ Ngọc Tường, nhưng ông vẫn là một tác gia đáng ghi nhận, một nhân cách đáng kính, một người trí thức đầy lòng tự trọng, một người yêu nước  chân chính .

   Nhắc đến Vĩnh Mai, người đọc nhớ ngay đến bài thơ "Khóc Hoài" nổi tiếng của ông . Nó hoàn toàn xứng đáng đủ tư cách đứng ngang hàng với bài thơ "Viếng bạn" của Hoàng Lộc và những thi phẩm khóc bạn, khóc người cùng chí hướng lưu danh trong lịch sử văn học Việt nam . Bài thơ này đã làm nên danh xưng của Vĩnh Mai -"nhà thơ một bài" dù sự nghiệp sáng tác của ông không chỉ là ngần ấy.  Nhà thơ Hoàng Phủ Ngọc Tường khi nói về "Khóc Hoài" đã nói rằng bài thơ gợi đến chất lấm láp, khỏe khoắn của hội vật làng Sình, cứ "mi mi tau tau" tỉnh bơ mà tình cảm như xoáy vào gan ruột. Cũng xin nói thêm rằng cho đến nay khi thời gian sáng tác bài thơ đã qua hơn nửa thế kỷ mà nhiều người cao tuổi ở khu vực Bình Trị Thiên vẫn nhớ đến tiếng thơ khóc bạn, có người còn đọc thuộc. Đó là hạnh phúc đích thực đối với một người cầm bút .

                                    Tau với mi hẹn nhau từ khu bộ

                                    Lúc trở về cố sáng tác văn chương

                                    Đến tỉnh nhà lại mỗi đứa mỗi đường

                                    Lo công việc không một ngày được nghỉ

                                    Tau ao ước giữa văn nhân nghệ sĩ

                                    Gặp lại mi để bàn chuyện lâu dài

                                    Nhưng một hom như sét đánh ngang tai

                                    Tau sửng sốt nghe tin mi đã chết

                                    Tau buột miệng kêu lên "thế là hết"

                                    Tau mất thêm một thằng bạn văn chương ...

                                  ...Mi lại chết ! Trời ơi là uất ức

                                     Mi táo bạo về ngay chi Phú Lộc

                                     Để cho Tây phục kích bắn mi đi!

                                     Tau biết rồi tính mi vốn khinh khi

                                     Coi mạng sống như đồ chơi con trẻ

      Bằng những nét tạo hình chắc khỏe, thô mộc, sần sùi đã khắc họa được chân dung một trí thức  hiến trọn đời mình cho độc lập tự do và  hy sinh lẫm liệt trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Một trí thức hòa mình vào cuộc chiến tranh nhân dân trường kỳ với dáng vẻ ngang tàng coi thường nguy hiểm. Đó là tượng đài hiếm hoi bằng thơ về người trí thức  xả thân vì nghĩa lớn trong văn học Việt Nam hiện đại. Một điều không thể không nói thêm là cho đến nay giá trị của bài thơ này vẫn chưa được các nhà nghiên cứu phê bình nhìn nhận và đánh giá đúng mức .

Nhà thơ Vĩnh Mai

    Bạn đọc biết ít về Vĩnh Mai thường có cảm nhận rằng tác giả bài thơ "Khóc Hoài " chắc hẳn là một nông dân thích sáng tác văn chương.  Đó cũng là một thành công của bài thơ khi mang đầy hơi thở của kháng chiến và đời sống của những người áo vải .Nhưng nếu đọc tiểu sử của ông thì mới biết Vĩnh Mai là một tú tài Tây thứ thiệt, thi đỗ thứ nhì vào trường Quốc học Huế lừng danh , một trí thức thực sự .Ông tên thật là Nguyễn Hoàng , người làng An Tiêm,  Triệu Thành, Triệu Phong. Ông  là một nhà hoạt động cách mạng chuyên nghiệp, vào Đảng năm 1939, năm 1940 bị giặc bắt bỏ tù ở nhà đày Buôn Ma Thuộc. Sau  Cách mạng Tháng Tám ông đã giữ các chức vụ quan trọng như bí thư thành ủy Huế, phó bí thư tỉnh ủy Quảng Trị .Khi hòa bình lập lại,  ông sống ở miền Bắc, công tác ở hội nhà văn Việt Nam với mong muốn hoạt động văn nghệ chuyên nghiệp. Cuộc đời ông gặp nhiều biến động, trắc trở, lao đao cho đến khi qua đời. Nhưng cho dù trong mọi tình huống, ông vẫn là người yêu nước  chân chính luôn ưu dân ái quốc, là một trí thức ngay thẳng, chân tình, luôn suy nghĩ, chiêm nghiệm bằng bộ óc của mình, giữ trọn chính kiến và niềm tin cho đến phút cuối cùng . Dù cuộc đời gặp nhiều khó khăn, sóng gió nhưng Vĩnh Mai đúng là người mà uy vũ bất năng khuất, bần tiện bất năng di như người xưa đã nói .Huân chương Độc lập cao quý truy tặng cho ông, dù muộn, cũng đã ghi nhận phần nào cuộc đời của một trí thức văn nghệ sĩ đích thực.

   Bây giờ trong không khí cởi mở hơn nhiều, chúng ta hay nói đến phản biện.Nhưng trong không khí thời chiến  căng thẳng của thời kỳ chống Pháp, Vĩnh Mai đã không rập khuôn mà  có lối tư duy độc lập, luôn có đầu óc phản biện để làm sáng tỏ chân lý. Chẳng hạn như khi học chính trị về kháng chiến trường kỳ nhất định thắng lợi,  Vĩnh Mai đã thuyết phục cả hội trường bằng lý luận sắc sảo của mình rằng điều đó sẽ là hiện thực. Nhưng khi đổi bên để tranh luận, thì một mình Vĩnh Mai cũng đã lập luận rằng kháng chiến trường kỳ nhất định sẽ không thắng lợi và cả hội trường cũng đã chịu thua. Tất nhiên trước sau Vĩnh Mai vẫn là người cộng sản trung kiên,  tin và chung thủy với điều mình đã chọn. Nhưng ví dụ trên là một minh chứng sinh động về một trí thức năng động trong tư duy và biện luận, luôn biết trăn trở tìm tòi để làm sáng tỏ chân lý, không thụ động nghe theo những tín điều đóng gói, dù nó được nhiều người coi là đúng đắn.  Còn trong cải cách ruộng đất, nhà thơ Vĩnh Mai của chúng ta đã mạnh dạn bác bỏ việc quy định chỉ tiêu điạ chủ cho từng làng,  coi đó là biểu hiện chủ quan duy ý chí.   Vì chuyện này ông bất đồng ý kiến nghiêm trọng với một phái viên cao cấp do trung ương phái xuống khu Bốn chỉ đạo công tác cải cách ruộng đất. Thực tế sau này đã chứng minh chính kiến Vĩnh Mai cũng như nhiều người tỉnh táo khác là đúng đắn. Những sai lầm trầm trọng của cải cách ruộng đất đã được Hồ Chủ Tịch và Đảng cộng sản nhận khuyết điểm về sau cũng đã minh chứng điều này. Tuy nhiên vào một thời điểm sóng gió như trong thời kỳ cải cách ruộng đất mà bày tỏ công khai ý kiến của mình đối với cấp trên đầy quyền uy như vậy kể cũng có được mấy người. Hơn nữa những hệ lụy mà ông và gia đình gánh chịu vì những câu chuyện tương tự như trên thật quá nặng nề. Cũng như trong sinh hoạt, có người phê bình ông là thích uống cà phê Tây, thích nhiều thứ tiện nghi của văn minh châu Âu, theo đuôi tư sản ! Vĩnh Mai,  bằng cuộc đời và nhân cách của mình đã chứng thực ông là người chống thực dân, đế quốc đến cùng, một lòng vì dân vì nước. Còn chuyện sinh hoạt đời thường khẩu vị thích gì nói nấy, chứ đừng giả bộ nói không thích ăn ngon mặc đẹp để tỏ vẻ ta đây giữ vững lập trường! Lý tưởng mà người cộng sản đưa ra chẳng phải là đánh đuổi xâm lược, đem lại cuộc sống độc lập tự do và sung sướng cho con người  hay sao ? Một trí thức tự trọng, có tư duy  độc lập như Vĩnh Mai khó chấp nhận mối lối mòn rập khuôn máy móc, giáo điều , không thực tế trong suy nghĩ, lý luận cũng như những  biểu hiện cụ thể trong cuộc sống hàng ngày, hay tệ hại hơn là những lời dối trá, đạo đức giả !

   Cũng chính ngày nay, chúng ta nói nhiều đến cải cách hành chính, giảm bớt những cuộc họp không cần thiết, điều mà nhà thơ Xô viết thiên tài Maiacôpxki đã từng kêu lên trong bài thơ "Những người loạn họp" thì nhà thơ Vĩnh Mai cách đây hơn nửa thế kỷ đã than phiền bằng thơ trào phúng, một mảng sáng tác khác của ông chưa được nhiều người biết đến :

                               Ngang lưng thì thắt phương châm

                               Đầu đội chính sách, tay cầm chủ trương

                               Đôi chân đứng vững lập trường

                               Hữu thân hữu họp không đường mà ra?

    Một tính cách ngay thẳng,cứng cỏi như Vĩnh Mai dĩ nhiên là coi thường, khinh ghét những kẻ cơ hội, xu nịnh,giả dối, bất tài mà luồn lọt, hại người. Vì vậy ông đã có bài thơ châm " Có một chàng":

                               Trời đất sinh ra có một chàng

                               Chỉ tài nịnh hót với huênh hoang

                               Gặp trên khúm núm lưng tôm bạc

                               Thấy gái nho nhoe đít cá vàng

                               Viết chẳng ra văn nhưng lách giỏi

                               Làm không được việc lại chơi sang

                               Suốt đời chỉ một anh dang dở

                               Chính trị nửa mùa văn nghệ lang!

     Cũng với cá tính như thế nên Vĩnh Mai hay bị góp ý phê bình , thậm chí nhiều lúc phải ngồi viết kiểm điểm. Một hôm như vậy, ông bèn ngồi viết bài thơ tự trào có tên là " Cái lưng":

                               Cái lưng anh giống cây chò

                               Đứng giữa mưa dầm, giữa gió to

                               Không biết nghiêng qua không biết uốn

                               Chả hay còng lại chả hay bò

                               Lắm khi thiên hạ leo lên cưỡi

                               Nhiều lúc người đời xúm đánh cho

                               Mới biết ngay lưng là khổ thế

                               Đêm đông cũng không được nằm ...co !

    Trí thức chân chính là người hay nghĩ, trước hết là nghĩ về vận mệnh đất nước, số phận nhân dân.  Ngay khi miền Bắc trở lại hòa bình sau cuộc kháng chiến chống Pháp, nhà thơ đã nhìn thấy những căn bệnh của hòa bình, những nguy cơ phải được nhìn thấy và giải quyết . Trong nhật ký của mình ( đã được trích trong  hồi ký văn học "Sống với nhà thơ Vĩnh Mai", của phu nhân nhà thơ là Phương Chi, nhà xuất bản Thuận hóa năm 2003) , đã kể lại chuyện nhà thơ trăn trở viết :

   " Sao ngày nay về đến nông thôn, ngoảnh mặt vào đâu cũng có thể thấy tự tư tự lợi, cá nhân ích kỷ,  hep hòi,  cằn cọc. Cùng đảng viên với nhau trong một tổ,  cùng ăn sương nằm đất với nhau trong hồi kháng chiến, cùng xã viên trong một hợp tác xã với nhau, cùng bà con thôn xóm với nhau, sao họ nỡ vì một giòng rau muống, vì một cụm lúa, nỡ đánh chết của nhau con gà, con vịt? Vì sao chỉ vì ít nước, đường cày, bờ ruộng mà họ nỡ chửi bới nhau suốt mấy ngày ..."

   Cũng trong cuốn hồi ký này, nhìn thấy nguy cơ của căn bệnh khao khát làm quan, tham danh,  hám lợi,  nhà thơ của chúng ta đã thốt lên : " Thuốc nào chữa được bệnh khanh tướng ?"

    Năm 2001 nhà thơ Vĩnh Mai được chủ tịch nước truy tặng huân chương Độc lập hạng nhì, một sự vinh danh tưởng thưởng được xem là cao quý dù như đã nói cũng có phần muộn màng. Nhưng cuộc đời và nhân cách của ông từ lâu đã được nhiều đồng nghiệp , bằng hữu và hậu thế ngưỡng vọng. Nên nhiều người vẫn ao ước rằng: Gía như đời này có được nhiều hơn một Vĩnh Mai! 

PHẠM XUÂN DŨNG