Tết Đoan Ngọ là một ngày lễ hội cùng
diễn ra ở nhiều nước Châu Á như Hàn Quốc, Việt Nam, Trung Quốc, Nhật Bản.
Ý nghĩa của tết Đoan Ngọ
Tết Đoan Ngọ hay tết Đoan Dương, tết giữa năm,
tết giết sâu bọ…diễn ra vào ngày mùng 5 tháng 5 (Âm lịch). Đoan là bắt đầu, Ngọ
hay Dương đều mang nghĩa là lúc giữa trưa, lúc nhiều dương khí. Ngọ cũng là
tháng Năm (Âm lịch), khi mặt trời gần trái đất nhất, dương khí thịnh nhất.
Những ngày đầu tháng 5 đồng thời cũng là những ngày giao
mùa, mùa nắng sang mùa mưa, lạnh sang mùa nóng. Trong nông nghiệp xưa, đây là
những ngày giao vụ từ vụ Chiêm sang vụ Mùa. Những ngày này, các loài sâu bọ
cũng bắt đầu sinh sôi nảy nở mạnh mẽ. Người ta truyền nhau nhiều tập tục văn
hóa lễ hội, ăn uống, hái lá thuốc… để tạ ơn tổ tiên; cầu cho mùa màng bội thu,
con người được khỏe mạnh, không bị ốm đau, bệnh tật, ma quỷ quấy phá.
Đặc trưng văn hóa trong ngày này ở các quốc gia
Ở Việt Nam
ta, ngày này mỗi nơi có các hoạt động văn hóa và món ăn đặc trưng.
Người Mường vùng Mường Khương có món đặc sản bánh Khúc
truyền thống rất ngon. Nguyên liệu làm bánh là gạo nếp ngon, rau Khúc (một chi
của họ hoa Cúc), đậu xanh, hạt vừng (mè) rang. Gạo ngâm kỹ, xay nhuyễn cùng rau
Khúc rồi nhào thành bột, làm thành bánh có bỏ nhân đậu xanh trộn vừng rang.
Bánh được hấp hoặc rán.
Người Kinh miền Bắc thì thường ăm cơm rượu, trái cây và
một số loại bánh vào sáng mùng 5 ngay sau khi ngủ dậy để giết hết sâu bọ trong
người. Theo người già thì cơm rượu làm cho sâu bọ trong người bị say, phải ngoi
lên, trái cây là kết tinh của cây, cũng là các vị thuốc làm tiệt trừ mọi sâu bọ.
Người miền Trung và miền Nam thì có món bánh
ú lá tre hoặc bánh tro với nguyên liệu cũng là gạo nếp, đậu xanh và
một vài thức khác.
Trong mùng 5 tháng 5, nhiều nơi có tục làm mâm cỗ cúng gia
tiên; treo lá ngải cứu trước cửa nhà để trừ ma tà; làm túi ngũ sắc đeo cho trẻ
em; lên rừng hái thuốc; khảo cây lấy quả (một người trèo lên cây, một người ở
dưới dùng sống dao gõ vào thân cây hỏi lý do ít quả và đe dọa chặt cây nếu cây
không sai quả, người trên cây sẽ hứa cho quả sai); hoặc có nơi làm thịt Vịt,
thịt Ngan để mang về bên nhà mẹ, nhà vợ…
Ở Hàn Quốc, ngày 5 tháng 5 là ngày lễ Dano hay còn gọi là
Suritnal (có nghĩa là Ngày dài hay ngày của Trời). Ngày này người ta làm bánh
Suritteok và Yaktteok có hình tròn với nguyên liệu cũng từ bột gạo và lá cây
Ngải Cứu. Phụ Nữ thường gội đầu bằng thảo mộc, nam giới quấn rễ cây quanh người
để trừ tà. Ngày này người ta cũng tham gia các lễ hội đua thuyền, đu quay, đấu
vật…, và vào tháng 11 năm 2005 UNESCO đã công nhận ngày lễ Dano của Hàn Quốc là
Di sản văn hóa phi vật thể.
Ở Nhật Bản, ngày tết Đoan Ngọ người ta thường treo nhiều cờ
cá chép có nhiều màu sắc. Cá chép thành rồng là ước muốn của các bậc cha
mẹ có con trai với mong muốn con mình cũng sớm vượt “vũ môn”. Ngày này, Nhật
Hoàng và quý tộc thường tổ chức phát lá thuốc chữa bệnh cho người dân, hoặc tổ
chức các hoạt động thể thao như cưỡi ngữa, bắn cung nhằm tiễu trừ ma quỷ. Người
dân cũng đi hái lá thuốc, lấy lá ngải cứu kết thành hình con vật, treo
trước cửa nhà, khi nào trong nhà có ai bị đau ốm thì mang xuống sử dụng. Ngày
này, người Nhật cũng làm bánh Chimaki giống như bánh ú, bánh tro của Việt Nam ta.
Ở Trung Quốc thì người ta hay gói bánh chưng (trước đây gọi
là bánh Kê nếp) vừa để ăn, vừa để biếu lẫn nhau. Một số nơi người ta ăn trứng
muối & uống rượu Hùng Hoàng để tiễu trừ tà ma. Những đứa trẻ được quấn chỉ
ngũ sắc, mang giày hình hổ…để cầu chúc cho trẻ được khỏe mạnh. Người dân vùng
núi thì lên rừng hai lá thuốc. Các khu vực sông Tương, Trường Giang…thì người
ta tổ chức đua thuyền Rồng rất náo nhiệt. Các cơ quan trong ngày này đề nghỉ
việc và mọi người cũng ghé thăm nhà, chúc lẫn nhau tết nhau.
Nguồn gốc tết Đoan Ngọ bắt đầu từ chủng Việt?
Nguồn gốc của tết Đoan Ngọ mở mỗi nước, mỗi nơi có khác nhau
nhưng cũng có nhiều nét ương đồng.
Ở Trung Hoa, từ cuối đời Đông Hán, nhiều người đã cho
rằng, tết Đoan Ngọ có nguồn gốc từ cái chết của Khuất Nguyên, một vị quan nước
Sở. Do chán chường vì khuyên can vua Sở không nên tin vào nước Tần không thành
và bị đầy đi xa xứ, ông đã ôm đá nhảy xuốn sông Mịch La (một nhánh sông Tương ở
Hồ Nam,
Trung Quốc) tự vẫn vào ngày mùng 5 tháng 5. Đời vua sau tiếc thương nên làm đồ
cúng tế, mang ra sông thả xuống. Ông hiện về báo mộng đồ cúng tế bị cá ăn hết
nên nhà Vua đã cho gói bánh, cột chỉ nhiều màu thả xuống sông cho cá sợ không
ăn. Từ đó dần thành ra tập tục, bao gồm cả lễ hội đua thuyền rồng của Trung
Quốc vào ngày này hàng năm.
Theo một truyền thuyết khác thì tết này liên quan
đến chuyện Lưu Thần và Nguyễn Triệu lên tiên. Truyện gần giống Từ Thức lên tiên
của Việt Nam.
Ngày mùng 5 tháng 5 hai chàng Lưu, Nguyễn vào rừng hái thuốc, gặp tiên rồi cùng
sánh duyên. Nửa năm trở về thì cảnh vật, con người đã ra thiên cổ, hai chàng
đành bỏ đi đâu không ai biết. Từ đó, người ta dùng ngày ngày 5 tháng 5 tưởng
nhớ hai chàng.
Ở Hàn Quốc, tết Đoan Ngọ cũng là để tưởng nhớ một vị tướng
tên Gulwon thời vua Hwe, triều đại Cho Sun (TK 13 đến 19), bị địch bắt và tự
vẫn để giữ khí tiết trung quân đúng ngày mùng 5 tháng 5. Nếu sự kiện trên là có
thật thì tết Đoan Ngọ ở Hàn Quốc mãi từ thế kỷ 13 mới bắt đầu có.
Ở nước ta, tết Đoan Ngọ có tên là tết Giết sâu bọ, tết Giữa
năm. Không biết ngày này bắt đầu từ khi nào nhưng trong ca dao Việt có câu:
“Tháng năm là tết Đoan Dương
Nhớ ngày Giỗ mẹ Việt thường Văn Lang”
Theo đó, mùng 5 tháng 5 là ngày giỗ quốc
mẫu Âu Cơ. Nhà nhà sắp cơm, bánh để cúng tế, tưởng nhớ tổ tiên. Như vậy
ngày giỗ quốc mẫu của Việt Nam
phải có từ trước thời Khuất Nguyên cả nghìn năm. Hơn nữa, nước Sở xưa vốn có
khối dân Bách Việt chủng Yueh (chủng Việt) chiếm đa số và nắm quyền bính, mà
Khuất Nguyên là người nước Sở nên hoàn toàn có thể tin Khuất Nguyên là một
người gốc Việt.
Nếu theo Nông Lịch của ông bà ta, mỗi năm của ta
bắt đầu từ tháng 11 âm lịch (Một, Chạp, Giêng, Hai…), tức là bắt
đầu vào vụ lúa Chiêm. Đầu tháng 5 là kết thúc vụ Chiêm, bước vào đầu vụ Mùa.
Đây là giai đoạn bà con nông dân làm lễ tạ ơn trời đất, tổ tiên và ăn mừng mùa
vụ. Như vậy, ngày này là ngày đặc trưng của nền Văn hóa Lúa nước, khác xa với
Văn hóa Lúa mạch. Vì thế, ngày này rất có thể là được bắt đầu bởi Việt tộc chứ không
phải Hán tộc, mà chúng ta còn gọi là Tết giữa năm. Người Việt hoàn toàn có thể
tự tin rằng Đoan Ngọ hoàn toàn là tết truyền thống của dân tộc Việt mình.
Tiểu Linh
lnguyen647@gmail.com
.jpg)
