NON MAI
(Trích từ tập sách KHẢO VỀ QUẢNG TRỊ,
tác giả LÊ ĐỨC THỌ)
Người Quảng Trị từ nhiều đời nay đã
khá quen thuộc với cặp đôi sông núi Non Mai - Sông Hãn. Non Mai đi kèm với sông
Hãn là đất nước, là giang sơn, là địa linh, là khí thiêng và là biểu trưng văn
hóa của một vùng đất Quảng Trị.
Cặp đôi sông núi được chọn làm biểu
tượng văn hoá này thuộc về người Việt, văn hoá Việt, do người Việt định dạng,
tôn vinh và có quá trình định hình chính thức kể từ khi thủ phủ, trung tâm hành
chính, chính trị của tỉnh (dinh, trấn, đạo) Quảng Trị được thiết lập ven bờ
sông Thạch Hãn.
Sông Thạch Hãn (石捍江/Thạch
Hãn giang/sông Hãn/Nguồn Hàn - long mạch chủ của toàn vùng Quảng Trị thì không
ai là không biết, bởi lẽ nó hiển hiện trên Quốc lộ 1 đi qua thị xã Quảng Trị nhỏ
nhắn, nên thơ, gần với Thành cổ mà người Quảng Trị cũng như khách thập phương đều
ít nhất có một lần ghé đến. Thạch Hãn là dòng sông có dòng chảy rộng dài đi qua
nhiều vùng địa hình, nhiều khu vực hành chính từ rừng xuống biển; từ đồi núi xuống
đồng bằng; từ thượng nguồn về hạ lưu; từ các bản làng đồng bào dân tộc thiểu số
đến các xóm thôn người Việt; từ kẻ mọi xuống kẻ ruộng, kẻ chợ, kẻ biển. Sông Thạch
Hãn còn là dòng sông chứa đựng nhiều dấu ấn lịch sử, văn hoá, nơi chứng kiến
bao nổi thăng trầm dâu bể của lịch sử, con người và thời cuộc. Thế nhưng, Non
Mai/núi Mai Lĩnh thì không phải ai cũng có cơ hội, điều kiện, cơ duyên để một lần
được đặt chân lên chốn này. Sông thì hiện hữu, gắn bó mật thiết với từng phận
người vì nước là nguồn sống sinh hoạt, sản xuất, đi lại; còn núi thì thường mờ
xa tận đâu đó, nơi hang sâu, rừng thẳm, ít hoặc thậm không mấy liên quan đến đời
sống con người nên nếu không vì một mục đích cụ thể thì dù kể cả những người sống
trong khu vực cũng chẳng mấy quan tâm.
Chính vì thế, Non Mai/núi Mai Lĩnh ở
đâu?, nhiều năm nay là câu hỏi ít có lời đáp thoả đáng.
Non Mai có lên chữ Hán là Mai Lĩnh
sơn 枚嶺山
- Núi Mai Lĩnh. Trong các tài liệu thư tịch cổ viết chữ Mai là 枚, với
nghĩa là cái, quả, gốc cây; hoặc theo nghĩa là cái vú
chuông; còn nhiều làng xã trong dân gian lại viết chữ Mai là 梅, với
nghĩa là cây mơ, cây mai hoặc với nghĩa là mùa. Cả hai
nghĩa của từ này đều được các nhà văn nghệ hiểu theo mỗi người mỗi cách. Chữ
Lĩnh 嶺
trong từ Mai Lĩnh nghĩa là đỉnh núi có thể thông ra đường cái. Như vậy.
Mai Lĩnh hiểu theo nghĩa chiết tự Hán - Nôm thì đó là ngọn núi hình vú
chuông có thể thông ra đường cái hoặc cũng có thể hiểu nó là ngọn núi có
gắn (hoặc có liên quan) với cây mơ/mai và có thể thông ra đường cái.
Nhà thơ Lương An diễn nghĩa hai từ
Mai Lĩnh đầy chất tuỳ hứng thi ca và cho là “Mai Lĩnh, cái tên chữ của nó có
nghĩa là “ngọn núi vú chuông”, hai sườn cân đối, chóp chĩa thẳng nhọn lên trời,
dường như đánh vào thì sẽ thành tiếng ngân xa nghìn dặm. Từ Đông Hà, theo đường
số 9 đi lên, khi qua khỏi Tân Lâm, hễ gặp sông Thạch Hãn thì thấy nó. Núi và
sông như đôi tri kỷ không rời nhau, tăng thêm vẻ đẹp cho nhau. Mùa xuân hoa mai
nở vàng, hoa chè nở trắng hai bên sườn thoai thoải. Một mùi hương dịu tỏ xa, ướp
thêm hương vị cho dòng nước thêm trong, thêm thơm ngát” 1).
Tác giả Đinh Xuân Vịnh khi biên soạn
“Sổ tay địa danh Việt Nam” thì diễn theo tên chữ Mai là hoa mai và định vị: “Mai
Lĩnh (hay Mai Lãnh) ở huyện Hướng Hoá, tỉnh Quảng Trị, trên đường quốc lộ 9, ở
km 40, bên sông Thạch Hãn, núi ở huyện Hướng Hoá, đầy mai vàng” 2).
Tuy nhiên, nói và viết vậy nhưng
không chắc rằng các nghệ sĩ này đã từng đến Mai Lĩnh, hoặc ít nhất có một cơ hội
nào đó từng đặt chân lên Non Mai.
Nhà Văn Xuân Đức trong một đề án
xây dựng khu văn hoá - du lịch Mai Lĩnh của Sở VH - TT Quảng Trị đã cất công đi
tìm núi Mai Lĩnh và sau một “hành trình khám phá” đầy ngoạn mục cùng nhiều dẫn
liệu đầy cảm tính từ các nhân chứng và từ chính tác giả đã đi đến khẳng quyết rằng
Động Ngài - ngọn núi mà thư tịch cổ gọi là Động Mang/Mang Sơn (芒山) 3)
là núi Mai Lĩnh/non Mai: “Động Ngài (kể cả hòn đá vôi cao đẹp phía đầu và cả
dãy động nhấp nhô kéo về tận phường Mai Lĩnh), chính là động Mai Lĩnh. Như vậy,
ta có thể ghi lên bản đồ vùng đó những dãy núi chính như sau: Phía bắc và tây bắc
là dãy núi Kalu, phía đông là Động Toàn, phía nam là Động Chè, tất cả bọc lấy
khu Mai Lĩnh” 4).
Trong tập bản thảo “Tên những đường
phố Đông Hà”, tác giả Hoàng Hữu Phong cũng định vị núi Mai Lĩnh một cách khá cụ
thể nhưng đầy cảm tính: “Mai Lĩnh có đỉnh cao 118m so với mặt thuỷ hải chuẩn,
nơi đó có một diện tích 38 ha là kho đá quý. Dưới chân vùng núi Mai Lĩnh có khe
Động Chè, bắt nguồn từ Động Chè phía nam núi Mai Lĩnh, thường có nước quanh năm
đổ về nguồn Hàn. Mai Lĩnh ở về phía tây nam và cách huyện lỵ Đakrông khoảng 3km”
5).
Công cuộc lần tìm về với Mai Lĩnh
trên thực địa đã được các cán bộ nghiên cứu của Bảo tàng Quảng Trị (cả một số
người yêu mến và tò mò về Mai Lĩnh của Trung Tâm Bảo tồn DT&DT) dưới sự hỗ
trợ thông tin của những bậc cao niên và sự hướng dẫn của người những người thợ
rừng, thợ sơn tràng làng Xuân Lâm, Na Nẫm (Triệu Nguyên) trong 2 đợt:
+ Đợt 1: Ngày 20 tháng 10 năm 2004
6).
+ Đợt 2: Ngày 15 tháng 8 năm 2010
7).
Tìm về với núi Mai Lĩnh/Non Mai đối
với những người nghiên cứu thuộc thế hệ hiện nay tuy là sự mò mẫm nhưng không
có gì khó khăn nếu người muốn tìm chịu khó leo núi và chịu khó định hướng trước
lối tư duy của mình. Điều này không có gì phức tạp và cũng không thể là gì khác
hơn ngoài việc căn cứ vào cả hai nguồn tư liệu: văn tự và hồi cố.
Về mặt văn tự, các nhà địa
chí triều Nguyễn tuy không mô tả cụ thể về Mai Lĩnh sơn mà chỉ ghi lại một dòng
ngắn ngũi, vắn tắt: “Núi Mai Lĩnh ở phía tây huyện Thành Hoá” 8) vì có lẽ
không ai có điều kiện để lên đến núi này khi mà núi cao, rừng rậm, lắm thú dữ;
còn nhìn từ dưới lên thì không thể dễ dàng xác định. Nhưng các bản đồ vẽ về thế
sông, hình núi của từng vùng trong địa hạt Quảng Trị thì được cước chú khá rõ về
địa điểm.
Bản “Thừa Thiên toàn đồ” 9) lập thời
Tự Đức là tài liệu được coi là cổ nhất hiện biết có chú bằng chữ Hán khá nhiều
các ngọn núi trên khắp địa hạt Quảng Trị như: Tá Linh sơn, Hắc Thạch sơn, Mang
sơn, Mai Đàn sơn, An Thái sơn...; trong đó có Mai Lĩnh sơn (枚嶺山). Địa
điểm của Mai Lĩnh sơn nằm về phía nam Mang sơn 芒山 (tức Động Ngài - núi thiêng của người
Vân Kiều, nằm trên hữu ngạn của sông Đakrông) và về phía tây bắc của An Thái
sơn 安泰山;
bên hữu ngạn của Thạch Hãn giang nhưng cách một quảng khá xa chứ không sát bờ
sông. Phía đông núi Mai Lĩnh là sông Thạch Hãn; hai phía bắc và tây là sông
Đakrông lượn vòng.
Bản đồ “Đăng Xương, Hải Lăng nhị
huyện hạt” lập thời Đồng Khánh tuy không cước chú núi Mai Lĩnh khi vẽ ngọn núi ở
thượng nguồn sông Thạch Hãn, được coi là nơi phát nguyên của con sông này;
nhưng trong khu vực của núi có chú Mai Lĩnh phường 枚嶺坊 nằm trên sông Thạch
Hãn cùng với Trinh Thạch phường 貞石坊 - hai làng Việt hình thành sớm nhất
trên vùng thung lũng Ba Lòng. Bản đồ này cho thấy núi Mai Lĩnh nằm ở thượng nguồn
sông Thạch Hãn. Và vì có núi Mai Lĩnh nên một phường hiệu của người Việt trong
quá trình chuyển đổi tên gọi đã mang tên ngọn núi. Điều này cũng cho thấy tên
Mai Lĩnh sơn hầu như chỉ được các nhà địa chí triều Nguyễn (hoặc những người biết
chữ Hán) đặt cho từ thế kỷ XIX (cụ thể là thời Tự Đức) với một hàm ý rất Hán;
còn trước đó, núi hoặc không có tên hoặc chỉ mang một danh xưng nào đó theo
cách gọi của dân gian như: Động Trăn, Động Chấn, hay động Ché. Bởi vì, trước
khi được đổi thành phường Mai Lĩnh thì từ thế kỷ XVIII, đơn vị hành chính này
đã mang tên phường Mai Hoa 枚花坊. Có phường Mai Hoa nhưng không có núi Mai Hoa. Vậy là
cơ sở để có thể tiếp cận danh xưng của Mai Lĩnh là từ Mai Hoa. Khi có được tên
núi Mai Lĩnh thì tên phường Mai Hoa cũng thay đổi theo tên núi. Hành trình ngoạn
mục này chỉ xảy ra từ thời Tự Đức (vì các nhà địa chí thời Gia Long mặc nhiên
đã không nói gì đến tên núi hay phường Mai Lĩnh) và do những nhà địa chí, những
trí thức Hán học người Việt dựng đặt, vinh danh làm cho tên cục mịch, quê mùa
dân gian Động Ché, Động Trăn... trở thành tên kiêu sa, đài các của một ngọn núi
được chọn làm biểu trưng: Mai Lĩnh sơn, xứng đôi với một dòng sông vốn cũng được
Hán hóa rất cao độ: Thạch Hãn giang. Điều này cũng lý giải tại sao Tá Linh sơn
còn có tên là Động Voi Mẹp; Linh sơn còn có tên là Động Lòi Reng; còn Mai lĩnh
sơn thì chỉ gọi là non Mai - một danh từ được đánh bóng đầy tính biểu tượng.
“Thừa Thiên toàn đồ” và “Đăng
Xương, Hải Lăng nhị huyện hạt đồ” (cùng với các bản đồ về đạo Quảng Trị trong
“Đồng Khánh địa dư chí”) có thể nói là những cơ sở đáng tin cậy để đi tìm địa
điểm toạ lạc của núi Mai Lĩnh.
Hai bản sơ đồ của 2 tác giả người
Pháp là Delvaux và H. Pirey khi dựng lại kiến trúc thành Tân Sở vào năm 1914 và
1942 10) có cước chú đường đi Mai Lĩnh từ Cam Lộ lên băng qua khu vực thành hướng
về phía nam theo đỉnh động Ho để vượt đèo 365 vào Ba Lòng, xuống Na Nẫm, Xuân
Lâm.
Động Ho nằm về phía nam thành Tân Sở
và cũng là phía nam làng Lộc An (Cam Chính) vùng Cùa. Về phía nam Động Ho (Động
Mặt Nạ) cũng là làng Na Nẫm, Xuân Lâm (Triệu Nguyên) nằm bên tả ngạn Thạch Hãn.
Đường từ Cùa băng qua Tân Sở, vượt đèo 365 đến Bình Trị có một nhánh xuống Na Nẫm,
một nhánh xuống Ba Lòng. Nhánh xuống Ba Lòng ở khu vực Làng Hạ. Nhánh xuống Na
Nẫm qua sông Thạch Hãn ở làng Xuân Lâm rồi theo khe Làng An lên Mai Lĩnh đến Trại
Cá (phía tây núi Mai Lĩnh, bên sông Đakrông). Con đường này từ khi có đường nối
từ Quốc lộ 9 ở KM 41 vào vùng Ba Lòng thì không còn được phát huy vai trò đầy đủ
của nó. Nhưng từ xa xưa và nhất là thời Pháp thì đây cũng chính là một tuyến
quan trọng của con đường thượng đạo xuyên sơn.
Đường từ Cùa vượt đèo 365 qua Ba
Lòng lên Mai Lĩnh theo khe Làng An đến Trại cá do tỉnh trưởng Quảng Trị là Nguyễn
Văn Đông cho mở và xây các cầu cống vượt khe vào những năm 1958 - 1959. Nguyễn
Văn Đông có một đồn điền ở vùng Cùa; nay vẫn còn dấu tích một ngôi biệt thự cũ
của gia đình Tỉnh Đông nằm bên trái đường đèo Cùa. Để thuận lợi cho việc khai
thác gỗ, các loại lâm đặc sản từ vùng núi rừng phía tây bao la, Nguyễn Văn Đông
đã cho đầu tư mở mang và thiết lập nên một con đường nối Cam Lộ với Cùa và Ba
Lòng lên thượng nguồn sông Đakrông. Con đường này được hoạch định dựa trên cơ sở
con đường mòn từ Cùa lên Mai Lĩnh đã hình thành từ trước đó. Đây chính là con
đường thượng đạo - con đường mà ngự đoàn Hàm Nghi đã đi khi rời khỏi thành Tân
Sở qua thung lũng Ba Lòng (Xuân Lâm), lên Mai Lĩnh vượt sông Đakrông sang Trại
Cá (Tà Long) để lên Lao Bảo, qua Lào sau ngày 26-7-1885.
Con đường này người dân vùng Ba
Lòng quen gọi là đường Bà Cả (chị cả của Tỉnh Đông). Tuy nhiên, việc mở con đường
từ Làng An đi Trại Cá thực hiện nửa chừng thì bỏ dỡ do chính quyền Ngô Đình Diệm
bị lật đổ. Ngày nay, những người thợ rừng vùng Ba Lòng vẫn sử dụng để đi lên Động
Trăn, Động Chấn, Mai Lĩnh để khai thác gỗ. Dấu tích để lại của con đường này là
4 mố cầu xây bằng đá và xi măng vượt khe còn có các tên là Cầu 1, Cầu 2, Cầu 3,
Cầu 4.
_________________________________________
(1)Lương An. Non Mai sông Hãn.
Tuyển tập Lương An. Nxb Thuận Hoá, Huế 2004, tr. 552.
(2)Đinh Xuân Vịnh. Sổ tay địa
danh Việt Nam. Nxb Lao Động, 1996. tr. 332.
(3)Quốc sử quán triều Nguyễn. Ðại
Nam nhất thống chí. T1. Sđd, tr. 134.
(4)Xuân Đức. Một số ý kiến có tính
chất đề dẫn tại Hội thảo về địa chỉ khu Mai Lĩnh và đề án xây dựng khu văn
(5) Hoàng Hữu Phong. Tên những
đường phố Đông Hà. Hội người cao tuổi Đông Hà. Bản thảo, 2006, tr. 64.
(6) Tham gia đợt khảo sát lần này
có: Lê Đức Thọ - Lê Đình Hùng - Nguyễn Quang Chức - Lê Chí Tài - Nguyễn Văn
Hùng - Nguyễn Duy Hùng; với sự cung cấp thông tin của ông Đỗ Văn Dược, 75 tuổi
và sự dẫn đường của anh Đỗ Việt Hà, 40 tuổi, người thôn Xuân Lâm.
(7) Tham gia đợt khảo sát này có:
Lê Đức Thọ - Cái Thị Vượng - Nguyễn Cường - Hoàng Ngọc Thiệp - Nguyễn Thị Cẩm Lệ;
với sự dẫn đường của Nguyễn Văn Quỳnh và Trần Văn Kỷ.
(Còn tiếp)
