Nguyễn Đặng Mừng
TRANH VÀ HOA SIM
Cỏ, không phải cỏ, tranh ấy mà.
Quê tôi gọi là tranh, không phải cỏ tranh, như một bức vẽ về
một thời xa mà không xưa.
Muốn ngon thì ăn cỗ
Muốn khổ thì đi tranh.
Đi tranh, nghe có vẻ thơ mộng thế, thực ra đó là một trong
những công việc nhọc nhằn nhất của nông dân.
Có ông trạng nào đó đi cắt tranh, cắt luôn cái đuôi cọp, lúc
gánh tranh về nhà phơi mới biết. Những nông dân quê tôi, những người nói trạng
dễ thương đó, con cháu thương đến bây giờ. Không tiếu ngạo kiểu đó chắc đời họ buồn, buồn lắm.
Những lều tranh phập phồng trong gió Nam Lào, run rẩy trong mưa bấc, ôm trong
lòng những số phận hẩm hiu tủi nhục mang mác câu hát buồn đau: Mùa đông thiếu
áo, hè thời thiếu ăn. Đến ngày tranh mòn rui mọt lại cùng nhau cơm đùm gạo bới
lên rừng cắt tranh. Tranh như một phần đời của nông dân. Những năm chiến tranh
không lên rừng được, đành lòng trồng tranh trên những khoảnh ruộng nương ít ỏi,
ăn đói đi một chút để được thêm chút ấm dưới mái nghèo. Nhà dột cột xiêu là nỗi
lo không kém gì cơm áo. Đánh tranh lợp nhà là việc con nhà nông phải biết. Đi
làm rể mà không biết đánh tranh chẻ lạt là mất vợ như chơi. Hom để đánh tranh
dài chừng 1,5 mét, được chẻ từ những thanh tre đã được ngâm nước, chống mối
mọt. Tranh săng thường được đánh (bện)
hom sáu, tranh tót (rạ) chỉ đánh hom bốn. Một người thạo đánh tranh một ngày có thể đánh
được tám chục tranh.
Qua mùa nam nắng người nông dân lo sửa sang nhà cửa để chống
chọi với mưa bão lụt lội. Bà con xóm giềng giúp gia chủ người một ngày công lợp
lại mái nhà. Tùy theo lợp dày thưa, mái
tranh thường vài ba năm lợp lại một lần. Người lợp tranh cũng phải thuộc
bài: Xỏ mặt bắt trái, để không bị sừng trâu. Múi lạt phải buộc chặt, khít khao
ôm thanh rui, bong dây là bị người đúng dưới nhắc nhở. Một mái tranh lợp đúng
bài bản nhìn lên đều tăm tắp.
Hòa bình, trở về quê, nhà cửa đổ nát. Lại trở về thời cha ông, lên rừng cắt tranh.
Những đồi sim chạy theo con đường ngoằn ngoèo ký ức tuổi thơ và câu hát, màu tím hoa sim tím cả chiều hoang biền biệt.
Những đồi tranh phơ phất bông trắng lẫn
vào những bụi sim tím ngắt lòng, bông tranh như những vành khăn tang quấn lên
đầu thiếu phụ SIM. Màu tím… màu tím ấy, sau mùa hoa tím hoang hoải những vùng
đồi sẽ cho những quả chín mọng nước tím
đen. Trái sim là của trời cho, là loại trái cây dại hào phóng với những người
đi tranh đi củi. Những mối tình đau
thương quắt queo dưới ngọn gió Nam Lào hực lửa, qua bao đồi hoang khát cháy,
vẫn sắt son chia sớt, tìm nhau:
Đói lòng ăn nửa trái sim
Uống lưng bát nước đi tìm người
thương.
Phải chăng khi viết:
Những ruộng đói mùa những đồng đói
cỏ
Những đồi sim không không đủ quả
nuôi người
Nhà thơ Chế Lan Viên cũng từng khắc khoải một tấm lòng CỎ và SIM.
Những chân đồi thoai thoải, sim thường mọc lẫn vào cỏ
tranh. Hai loại cây hai bản sắc trái
ngược lại mọc chung với nhau, hài hòa da diết. Tranh và sim ở những triền dốc
thường có chất lượng: Tranh thì săn chắc, sim thì hoa trái trĩu cành. Ở thung
lũng ẩm thấp, cây sim to lớn nhưng không đơm hoa kết trái, chỉ để làm củi. Sim
sinh ra để tỏa hương sắc, cho đời trái mọng, không để làm củi. Tranh cũng thế,
đất tốt cho cây tốt nhưng không dùng được, dễ mối mọt.
Năm tháng đi khai hoang vùng đồi trung du để trồng sắn, nông
dân sợ nhất là cây cỏ tranh. Những củ sắn
quắt queo bằng ngón tay cái bị rễ tranh đâm xuyên qua, như những mũi tên
đâm vào lòng người dân quê khốn khổ. Để phá cỏ tranh tốt nhất là trồng khoai
lang. Thiên nhiên rất lạ lùng, cây khoai lang thân củ mềm mại thế lại triệt
được cỏ tranh. Muốn tận diệt cỏ tranh cách tốt nhất là đánh vồng khoai lang,
một tháng sau khoai xây bàng thang, dùng cuốc văm thêm một lần những chồi tranh
còn sót, khoai phủ vồng là tranh không lên nổi.
Hai loại cây tượng trưng cho vùng đất và người, nơi cày lên sỏi
đá, vẫn trải lòng với những tình
yêu. Nơi có những mối tình buồn hoang hoải màu sim, ngút ngàn cỏ tranh đó, nhắc
con người luôn chung thủy với quê nghèo. Đừng bao giờ quên những năm chiến
tranh, mái tranh bắt lửa cháy ngút xóm làng. Lửa ngọn quằn quại cháy rát lòng người, bao bà mẹ nhìn
gia tài thiêu rụi hưng hức khóc. Tiếng ù ù của gió Nam Lào hất tung những mái
tranh bốc lửa. Gia tài cha ông để lại may ra còn chiếc cối đá sứt tai. Bao
chàng trai rắn rỏi khắc khổ miền Trung
bỏ quê vào Nam ra Bắc, để lại những mái tranh nghèo xác xơ hoang vắng.
“Nửa đêm thanh vắng không một bóng trai, có tiếng o nghèo thở dài…”*.
Chiến tranh bỏ quê đã đành, hòa bình rồi cũng không sống
nổi, lại bỏ làng đi xa, để lại tiếng o
nghèo thở dài* dưới mái tranh vỗ về trẻ thơ bùi ngùi*. Để rồi khi tóc muối
tiêu, lang bạt quê người, ngồi nhớ về một mái nhà tranh, một vùng quê vời vợi
màu sim.
Mây trắng bay về
phương xa lắm
Toát trắng hồn tranh
hoa phất phơ
Bạn bè tóc trắng
nhìn mây hát
Hoa tím đồi sim nhớ
người xưa.
Bạn bè mỗi năm mất đi vài đứa, đứa đòi đưa về làng để gần
ông bà, đứa nằm lại nơi đất khách mãi mãi. Dù thế nào, đừng quên nghe anh nghe
chị: Quê hương anh nghèo lắm ai ơi…**
* Lời trong bài hát
Quê Nghèo của NS Phạm Duy
** Lời trong bài Tiếng Sông Hương của NS Phạm Đình Chương
NĐM
Đã đăng trên Báo Doanh Nhân Sài Gòn.
