ĐỌC HAI BÀI THƠ TÂN HÌNH THỨC
Một bài thơ xuất hiện với tiêu đề Tân hình thức (THT) sẽ
nhận được cùng lúc một thuận lợi và một khó khăn. Thuận lợi vì người đọc sửa
soạn tâm lý để đọc nó như một bài thơ có định vị, trong một thể loại ngày càng
được nhiều người chú ý. Điểm khó khăn là bài thơ xuất hiện không hồn nhiên như
bất kỳ một bài thơ nào khác.
Cũng như khi ta nói một nhà thơ thì khác khi nói một nữ thi
sĩ, một tổng thống khác với một tổng thống người dân tộc miền núi. Tôi cố gắng
đọc những bài thơ THT ở mức độ hồn nhiên có thể.
Sự phân biệt giữa văn xuôi và thơ ngày càng khó khăn. Phong
trào THT làm cho việc định nghĩa ấy khó khăn hơn. Trước đây là vần điệu: người
ta phân biệt văn xuôi và văn vần, tản văn và vận văn. Các nhà lý luận phương
Tây thường quy tất cả vào việc kết thúc câu thơ hay là sự ngắt dòng và xuống
hàng. Trong văn xuôi, hàng chữ kết thúc ở lề sách bên phải, theo sự kiểm soát
của kỹ thuật in, còn thơ thì không chịu sự kiểm soát ấy và có thể dừng lại bất
kỳ lúc nào giữa trang giấy.
Thơ THT cũng dừng lại bất kỳ chỗ nào, mà vẫn không phải là
sự kết thúc một câu thơ, theo nghĩa thông thường. Các câu bị bẻ ra làm nhiều
mảnh. Nhưng nhà thơ không làm việc tùy hứng, anh ấy hay chị ấy cần có một quy
luật cho mình. Quy luật ấy không phải do người trước để lại, như trong lục bát
hay thơ bảy chữ, không phải từ trên trời rơi xuống, mà là quy luật riêng của
từng bài thơ do chính tác giả tạo ra.
Một bài thơ THT hay
phải thỏa mãn trước hết hai điều kiện về mặt hình thức:
-Mỗi bài thơ có một quy luật vận động riêng về nhịp điệu
-Bất kể quy luật ấy là gì, tác giả phải theo đuổi nó suốt
bài thơ, không được rời bỏ.
Tôi đặc biệt thích thú với một bài thơ của Hạnh Ngộ, hình
như là một nhà thơ mới viết trong vài năm gần đây. Cô (hay anh?) đã dựng xong
cái sườn cho những ngôi nhà nhỏ nhắn của riêng mình.
CẢM ƠN EM
Cảm ơn em đã không tô son
Sau khi ăn để anh có thể hôn
Em tự nhiên và không sợ vết
Son dính trên cổ áo bài hát
Về vết son môi trên áo anh
Đã xưa rồi Diễm đã xưa rồi!
Cảm ơn em đã không xài nước
Hoa để anh không phải quay quắt
Nhớ mùi hương ấy trong những ngày
Thiếu vắng em không có mùi em
Anh cảm ơn em đã không thường
Nhắn tin vào những tối bận rộn
Không hỏi ở đâu buồn hay vui
Không nhắn “em nhớ anh” dù biết
Em rất nhớ, cảm ơn em đã
Cho anh những giây phút tự do
Trong ràng buộc với nỗi nhớ em…
Tuy nhiên cái duyên của một bài thơ hầu hết nằm ở sự ngắt
dòng theo nghĩa hơn là theo các định chế hình thức. Trong bài thơ của Hạnh Ngộ,
các câu thơ đều dừng lại ở mức giữa chừng vừa phải, không gây cảm giác đột
ngột:
Cảm ơn em đã không tô son
Sau khi ăn để anh có thể hôn
Trong khi người phát ngôn là một người nam thì nhân vật đi
lại trong ấy, linh hồn của bài thơ, là nhân vật nữ. Ngôn ngữ của một người nam
đã được làm dịu đi bởi nhân vật nữ, vốn không hẳn là tác giả. Chúng ta sẽ thấy
trong một bài thơ khác của Vương Ngọc Minh, ngôn ngữ tiêu biểu hơn cho một
người nam thời buổi ngày nay, lừng khừng hơn mà ngắn gọn hơn, có lúc như cằn
nhằn.
CHUYỆN VÔ BỔ
Tặng Khế Iêm
một người chồng (như
tôi – kẻ viết) mà
mọi ý tưởng nẩy
đưa ra đều dẫn
đưa tới sai lầm
và một người vợ
(như nàng – dịu hiền)
thì nắm giữ hết
mọi thứ kể cả
sinh – vận mệnh người
chồng (kẻ viết – như
tôi) không những thế
người vợ (đảm đang
-như nàng) còn am
tường các cái từ
chính trị xã hội
cho tới ngoài đời
thường (tiền-bạc) thử
hỏi chuyện đôi lứa
như vậy (như tôi
-kẻ viết với nàng
-hiền dịu đảm đang)
có bền chặt!
Tác giả có những thêm thắt rườm rà, cố tình, làm cho ngôn
ngữ của anh trở nên sống động một cách bất ngờ.
một người chồng (như
tôi – kẻ viết) mà
mọi ý tưởng nẩy
đưa ra đều dẫn
Lối ngắt câu của bài thơ thứ hai diễn ra mới hơn. Ấn tượng
mới hơn còn ở ngôn ngữ gần với tiếng nói hàng ngày, hơi gắt, ít trau chuốt như
trong bài của Hạnh Ngộ.
Mà cũng phải: một bên là người tình âu yếm trong bóng tối,
một bên là vợ với chồng, hình như đang chán nhau thì phải.
Vần điệu trong thơ THT tiếng Anh phần nhiều được quyết định
bởi một yếu tố, đó là ngôn ngữ sử dụng dấu nhấn (stressed). Đó là sự khác biệt căn
bản so với thơ THT tiếng Việt. Giải quyết khó khăn này là nhiệm vụ của các nhà
thơ sắp tới. Khi một câu thơ chấm dứt, bao giờ cũng có sự dừng lại, sự chờ đợi,
và sự trông mong hay ước đoán. Ước đoán điều gì? Về cả âm điệu lẫn nội dung.
Những bài thơ THT thành công có khả năng dừng câu thơ ở điểm lạ, vừa có tính
chất nhân tạo, không tự nhiên, không theo quy luật văn phạm thông thường, nhưng
lại phải tuân theo quy luật riêng mà bài thơ đặt ra.
Sự ngắt quãng giữa hai mệnh đề, một mệnh đề chính và một
mệnh đề phụ, sau một động từ hay một danh từ, như trường hợp:
Sau khi ăn để anh có thể hôn
Em tự nhiên và không sợ vết
Hay:
đưa tới sai lầm
và một người vợ
Quen thuộc hơn là sự ngắt quãng giữa một danh từ và một tính
từ, hoặc trong một chữ đôi, như:
Cảm ơn em đã không xài nước
Hoa để anh không phải quay quắt
Hay:
-như nàng) còn am
tường các cái từ
Sự thành công của một bài thơ THT phụ thuộc rất nhiều vào
câu chuyện mà nhà thơ đang tìm cách kể lại. Nội dung của câu chuyện quyết định
cách kể, nhưng đến lượt cách kể chuyện, với vần điệu, lên bổng xuống trầm, các
quãng dừng, chất lượng âm thanh của từng chữ, độ ngắn dài của câu, đến lượt
chúng lại làm xô lệch nội dung của chuyện kể. Với nội dung chuyện kể, tôi muốn
nói là cốt truyện, chữ plot trong tiếng Anh. Một chuyện buồn được kể lại với
giọng chậm rãi, trầm lặng, sẽ trở nên đáng tin cậy. Một chuyện vui được kể lại
với giọng mau hơn, cao hơn, các chi tiết được sắp xếp gần hơn, cũng sẽ trở nên
đáng tin cậy.
Sự chênh lệch giữa hai điều trên biểu lộ một trong hai khả
năng:
1. Sự hài hước, thành công
2. Sự vụng về, của tác giả
Mồng 1 Tết năm Ất Mùi 2015 NĐT
