"Painting is silent poetry, and poetry is painting with the gift of speech." Simonides
“…lúc đó tôi nghĩ là tôi sẽ vẽ tranh bằng thơ nên tôi muốn có một xấp tranh nho nhỏ tuy hình thức giống nhau nhưng nội dung mỗi bài một khác.” Nữ sĩ Anh Thơ
Mùa hè đến và thành phố biến thành chảo rang, nóng chín cả người. Hầu như tất cả công trình xây dựng phơi dưới ánh nắng đều là những thứ hấp thụ nhiệt và phát nhiệt rất có "công hiệu": tường bê tông, mái tôn kẻm, mặt đường rải nhựa, lề đường,…. Vào những đêm cúp điện thì, trời ơi, ở trong nhà giống như đang bị tra tấn trong vạc đầu dưới địa ngục. Bờ sông cũng không khá hơn, lại thường bốc mùi khó ngửi. Thôi thì đành ngồi trong bóng tối , để tâm hồn lang thang ngược dòng thời gian về một miền quê thơ ấu nơi có gió đồng mát rượi phảng phất mùi lúa chín, nơi có ao làng ngào ngạt hương sen.
Và tôi nhớ ra rồi! Có một nữ thi sĩ có thể dẫn ta bay về quá khứ bảy mươi năm, lúc bà tuổi vừa mười chín đôi mươi, để cùng bà dạo chơi trên miền quê Bắc Giang vào một ngày hè đượm mùi cổ tích ca dao. Thưa các bạn, đó là nữ thi sĩ Anh Thơ, một thi sĩ, theo tôi, có nhiều bài thơ về mùa hè nhất, và đặc biệt, ghép những bài thơ ấy lại với nhau, ta có một bài thơ tả một ngày hè cụ thể , sáng-trưa-chiều-tối, và mở trước mắt ta một bức tranh sống động chân thực, đầy màu sắc và âm thanh, về đời sống ở một miền quê gần như đã đi vào quá khứ. Bạn hãy chuẩn bị sơn và giá vẽ để thử vẽ lại phong cảnh sống động này.
Sáng hè : vẻ đẹp doạ dẫm
Một ngày hè dài đang bắt đầu với buổi bình minh yên tĩnh và tươi mát. Bạn hãy chuẩn bị màu : tre xanh, trời hồng , khói xám, mây hồng và nhớ vẽ con chim sẽ kêu chiêm chiếp vừa thức giấc trên ngọn tre.
Gió man mát bờ tre rung tiếng sẻ,
Trời hồng hồng đáy nước lắng son mây.
Làn khói xám từ nóc nhà lặng lẽ
Vươn mình lên như tĩnh giấc mơ say. (Sáng hè)
Và một bài hát xưa lắc xưa lơ tự nhiên vang lên và bạn vừa vẽ vừa nhịp chân vừa hát theo .
Trời hồng hồng sáng trong trong / Ngàn phượng rung nắng ngoài song/ Cành mềm mềm gió ru êm /Lọc mầu mây bích ngọc qua mầu duyên…( Hè về, Hùng Lân)
Thế nhưng đó là buổi sáng đầu hè, còn đôi chút thời tiết của mùa xuân còn sót lại.
Chừng một tháng sau thì thời tiết đã thay đổi. Mặt trời nhô lên đỏ rực như một hòn lửa , trời đứng gió, báo hiệu một ngày nắng nóng, mọi thứ đều khô rang khô rốc, có thể một mùa hạn hán đang chờ .
Mới tinh sương rực góc trời mây lửa,
Cây đứng im từng chiếc lá khô rơị
Những ao tù nước bèo xanh cạn nửa
Đường ra đồng, như đi trên lá áo tơi (Nắng hanh )
Mọi người bắt đầu công việc ngay sau khi thức dậy, từ trẻ đến già, ai cũng có việc để làm. Bọn súc vật cũng thức dậy và đòi ăn.
Người dậy cả, bà già lần thổi bếp
Thằng cu con rụi mắt quét quàng sân.
Cùng trong lúc gà lồng kêu chiếp chiếp,
Và lợn chuồng ủn ỉn giục cho ăn. ( Sáng hè)
Khi mặt trời lên đến ngọn tre, kẻ thì mang rơm ra phơi.
Mặt trời lên lũy tre xa cháy đỏ
Lão ông chống gậy lần ra saụ
Những đàn bà tung rơm phơi ổ,
Mũi khô dòng, bầy trẻ vắng ruồi bâu ( Nắng hanh)
Người thì rục rịc ra chợ, mang theo bó rau muống hay mớ bèo hái vội để đổi lấy chút muối háy miếng trầu.
Bên ao nước bèo chen rau muống nổi,
Mẹ rồi con xắn váy cúi khom, và
Người vớt bèo, người khều rau hái vội,
Vì trên đường lên chợ đã người qua. ( Sáng hè)
Chợ hè: mồ hôi và quạt giấy
Muốn biết đời sống vật chất miền quê Bắc Giang thời ấy thế nào, ta hãy ra chợ bằng cách theo chân một cô gái quê đội chiếc khăn mỏ quạ trên đầu và đôi môi duyên trầu đỏ thắm. ( Bạn nhớ mang theo giá vẽ nhé ).
Ngoài quán chợ với chiếc khăn mỏ quạ
Cô gái làng ghé nón sau bồ cau
Nhưng nắng hanh cũng làm cô đỏ má
Cho thêm duyên trên miệng thắm quết trầu . (Nắng hanh)
Ngoài bó rau, mớ bèo, hàng hoá còn là những mẹt bún, sàng dưa.
Trời lóe nắng, chợ vào đầy những nắng
Đầy những người chen chúc họp...mồ hôi.
Các mẹt bún bày ruồi không hở trắng.
Các sàng dưa bán nhặng kín xanh tươi. ( Chợ mùa hè)
Trong cái nắng gay gắt vã mồ hôi ấy, món nước chè được gọi không ngớt, những người bán nước tranh nhau phục vụ khách hàng.
Những hàng chè, hàng nước chạy va nhau. (Chợ mùa hè)
Mua gì thì mua, nhưng cuối cùng ai cũng nghĩ đến cái quạt giấy, vật chống nóng tốt nhất thời đó:
Nhưng đắt nhất có chị hàng bán quạt
Ngồi trước đình không kịp đếm tiền xâu. ( Chợ mùa hè)
Ruồi : ám ảnh trong nhiều bài thơ
Chợ quê ngày ấy sao mà lắm ruồi thế!. Ruồi không chỉ bu kín các mẹt bún, sàng dưa ở chợ, ruồi còn theo các gánh hàng đi rong chơi khắp nơi.
Ngoài cổng chợ từng tốp người rải rác
Gánh hàng về gánh cả thúng ruồi xanh. (Buổi trưa)
Ruồi về đến ngõ, ruồi nhiều đến nỗi những thứ côn trùng khác sợ hãi phải bay xa :
Nắng đã rực, cây vườn im thở gió
Ngõ đầy ruồi vắng bóng bướm ong qua. (Vào hè)
Ruồi vào nhà chung sống với con người
Những đĩ con ngồi buồn lê bắt chấy
Bên đàn ruồi rạc nắng hết hơi kêu. (Trưa hè)
Và bu bất cứ chỗ nào có mùi tanh:
Những đàn bà tung rơm phơi ổ,
Mũi khô dòng, đứa trẻ vắng ruồi bâu. (Nắng hanh)
Mặc dù Anh Thơ chẳng có từ nào “ phê bình, kiểm điểm” bầy ruồi, nhưng việc bà nhắc đến ruồi trong nhiều bài thơ chứng tỏ bà bị đàn ruồi ám ảnh, có lẽ bà muốn cho người đọc thấy ruồi nhặng là thứ côn trùng đặc trưng xuất hiện và sinh sôi nẩy nở nhiều vào mùa hè, người ta chung sống tự nhiên với ruồi, không hiểu nguy cơ truyền bệnh của ruồi.
Ít thấy con ve xuất hiện trong thơ của bà, có lẽ vì chúng sợ ruồi quá chăng ! ?
Trưa hè: vẻ đẹp của không gian và sự khó chịu của thời tiết
Trưa hè trong thơ của Anh Thơ là một bức tranh thiên nhiên hoành tráng, thơ mộng, bay bổng, đầy màu sắc: trời trong xanh, gió lộng, hoa lựu đỏ, bướm vàng bay, cánh diều bay , cánh cò bay, tơ mây bay :
Trời trong biếc không qua mây gïợn trắng,
Gió nồm nam lộng thổi cánh diều xa.
Hoa lựu nở đầy một vườn đỏ nắng,
Lũ bướm vàng lơ đãng lướt bay qua. ( Trưa hè)
Mấy thoi cò đưa ngang trên trời vắng
Vài tơ mây uể oải vướng tre ngà. ( Buổi trưa)
Có chuồn chuồn nhởn nhơ ngoài đê vắng
Ngoài đê thẳm, không người đi vắng vẻ
Lũ chuồn chuồn giỡn nắng, đuổi nhau bay. ( Trưa hè)
Bên cánh đồng lúa trĩu hạt thóc vàng lẫn hạt nắng vàng :
Lúa trĩu nắng ngập đồng vàng những nắng! ( Buổi trưa)
Không gian buổi trưa hè tuyệt vời như thế nhưng con người và vật thì phải chịu đựng cái nắng nóng một cách mệt mỏi, uể oải, đang cố làm một việc nhẹ nhàng nào đấy để cho qua buổi trưa:
Trong thôn vắng, tiếng gà xao xác gáy,
Các bà già đưa võng hát, thiu thiu...
Những đĩ con ngồi buồn lê bắt chấy
Bên đàn ruồi rạc nắng hết hơi kêu. ( Trưa hè)
Trong quán nước bọn làm đồng biếng nhác
Nằm nghỉ dài sau một bữa ăn nhanh. ( Buổi trưa)
Đây, góc quán bà già ngồi rũ nóng.
Kia, cửa lều ông lão quạt khăn tay.
Chó le lưỡi ngồi thừ nhìn cũi đóng,
Lợn trói nằm hồng hộc thở căng giây. ( Chợ mùa hè)
Chỉ có các cô gái nhờ cái nắng mà thêm xinh đẹp:
Nhưng nắng hanh cũng làm cô đỏ má
Cho thêm duyên trên miệng thắm quết trầu( Nắng hanh)
Chiều hè: thời khắc tuyệt vời
Nếu cái nắng nóng buổi trưa ấy kéo dài mãi thì có lẽ chẳng còn chi tồn tại, nhưng may thay, chiều đến, và có lẽ là thời khắc tuyệt vời nhất trong ngày hè.
Có lẽ Anh Thơ yêu chiều hè quá đỗi đến nỗi bà không tiếc gì từ ngữ giàu màu sắc, hình ảnh, âm thanh để mô tả cho hết vẽ đẹp của nó : đàn cò trắng, đồng lúa vàng, tiếng sáo diều véo von, tiếng hát nhịp nhàng, mắt mơ màng, gió hiu hiu. Mọi mệt nhọc , ủê oải, vẻ ngái ngủ của buổi trưa đã tan biến. Người ta đang làm nốt những công việc cuối ngày trong không khí thoải mái, với ý nghĩ rằng mình sắp được về nhà nghỉ ngơi.
Mặt trời lặn, mây còn tươi ráng đỏ,
Cò từng đàn bay trắng phía đồng xa.
Tiếng diều sáo véo von cùng tiếng gió
Hoà nhịp nhàng giọng ả hái dâu ca.
Trong đồng lúa tươi vàng bông rủ chín
Những trai tơ từng bọn gặt vui cười.
Cùng trong lúc ông già che nón kín.
Ngồi đầu bờ hút thuốc thở từng hơi.
Trên đê trắng, chỏm đầu phơ phất gió,
Lũ cu con mê mải chạy theo diều.
Bỏ mặc cả trâu, bò nằm vệ cỏ
Mắt mơ màng trông gió gợn hiu hiu.
(Chiều hè)
Thật đúng là một thiên đường mà những người lao động trong thành phố giữa những bức tường bê tông chứa sức nóng dưới mái tôn kẽm hừng hực lửa như chúng ta hằng mơ ước.
Bài thơ trên gợi cho ta nhớ một đoạn nhạc dịu dàng tươi mát trong bài hát Hè Về của Hùng Lân:
Bâng khuâng nghe nắng đùa mây trắng đàn chim cánh đo trời /
Phân vân đôi mái chèo lữ thứ thuyền ai biếng trôi /Xa xa lớp lúa dồn cao sóng vàng leo dốc trên đồi / Thanh thanh hương sen nồng ướp gió mát khi chiều rơi ...
Và tâm hồn ta trở nên nhẹ nhàng , thanh thoát, lâng lâng như làn mây trắng bay trong nắng chiều tà.
Đêm hè, ai được nghỉ ngơi?
Anh Thơ có lẽ là người ở thị xã nên không dành nhiều ưu ái cho quang cảnh đêm hè, mà dành hai phần ba bài thơ để mô tả những hoạt động của người nông dân trong đêm.
Khi trăng vừa lên, đèn dầu vừa thắp le lói sau tấm rại, thì chưa hẳn là thời gian để nghỉ ngơi. Công việc hình như còn đeo đuổi cánh phụ nữ; trong khi cánh đàn ông thì xem đêm là thời khắc để nghỉ ngơi, giải trí.
Đúng như vậy. Đàn ông ở nông thôn là lao động chính trong gia đình, suốt ngày thường đảm đương công việc nặng nhọc ngoài đồng :cày, cuốc, bừa, đào mương, phát cỏ; phụ nữ đa số ở nhà nội trợ, chăm sóc con cái và gia súc, làm việc trong nhà, trong vườn , làm thế nào khi chồng con từ ngoài đồng về đói bụng, bỏ cái cày xuống , hỏi cơm là phải có ngay. Khi chồng và con trai ăn xong, bắt đầu nghỉ ngơi thì các mẹ, các chị , các cô tiếp tục công việc của mình : dệt vãi, tát nước.. Người đàn bà nông thôn ở bất cứ thời nào cũng phải chịu đựng vất vã hơn đàn ông, tuy vậy họ không than thở, mà vừa làm vừa hát để cho quên mệt nhọc.
Vườn vắng gió,ve sầu im tiếng hát,
Ao đầy bèo, đom đóm rủ nhau bơi.
Trời quang mây, cánh diều bay hóng mát
Tận Ngân Hà buông giọng sáo chơi vơi.
Nhà trong xóm đèn mờ qua tấm rại,
Các ông già ra võng hát thơ xưa.
Những đàn bà lên khung ngồi dệt vải
Tiếng thoi gieo cùng điệu nhịp nhàng đưa.
Ngoài đồng lúa một vài cô tát nước
Múc trăng lên theo tiếng hát mơ màng.
Thấp thoáng bóng trên sông đào phía trước.
Bọn trai làng bơi tắm nói cười vang.
(Đêm hè)
Trong thơ nhạc hiện đại, khi viết về mùa hè, nhiều tác giả thường dùng hình ảnh hoa phượng thắm, tiếng ve sầu để diễn tả những mối tình học trò lãng mạn, mới chớm hay đã qua; nỗi buồn chia ly hay hy vọng gặp lại:
Những chiếc giỏ xe chở đầy hoa phượng /Em chở mùa hè của tôi đi đâu?/Chùm phượng vỹ em cầm là tuổi tôi mười tám / Thuở chẳng ai hay thầm lặng - mối tình đầu.
(Chút tình đẩu – Đỗ Trung Quân)
Mùa hè qua đi suốt năm không trở lại / Một thời qua đi, một thời đi...đi mãi / Ôi thiếu nữ một thời kỷ niệm / Sẽ qua đi có trở lại bao giờ.
(Mùa hè tiếu nữ - Diệp Minh Tuyền)
Lặng lẽ chiều nay / Lặng lẽ mùa hè / Sân trường vắng / Và lòng tôi cũng vắng / Muốn tặng em / Một chùm phượng thắm /
Tôi nhờ mùa hè / Bẻ hộ tôi
(Lặng lẽ mùa hè - Nguyễn Nhật Ánh)
Nhưng nhà thơ nữ thời thơ mới của chúng ta không nói đến tình yêu đôi lứa mà chỉ là một người yêu thiên nhiên và con người, yêu vẻ đẹp của bầu trời mùa hè, yêu cái tinh thần lao động không biết mệt mỏi của người dân quê đồng thời cũng ca ngợi sự dẽo dai và tính chịu khó của người phụ nữ. Một vài hình ảnh cũng phơi bày được cuộc sống khó nghèo và lạc hậu của người quê qua cách diễn đạt đôi chút châm biếm hài hước.
Tranh trong thơ
Có thể gọi nữ thi sĩ Anh Thơ là một hoạ sĩ, nhưng bà không hề dùng một chút sơn nào mà bà vẽ tranh bằng thơ. Mỗi bài thơ là một bức tranh thiên nhiên sống động mà người đọc dù không phải là hoạ sĩ cũng có thể hình dung được, vẽ được trong trí mình một miền quê có phong cảnh nên thơ hửu tình dù thời tiết khắc nghiệt, cuộc sốn tuy nghèo nhưng yên ả, và người dân yêu lao động, biết tìm cho mình những hạnh phúc nho nhỏ để vượt qua khó khăn.
Có người nói những bài thơ ấy không hẳn là những bức tranh mà là những cuốn phim màu lịch sử sống động, để rồi trong tương lai chúng sẽ trở thành những tài liệu quý giá cho những nhà làm phim, những đạo diễn sân khấu, những hoạ sĩ, thậm chí cả những nhà khảo cổ có thể dựa vào đấy để xây dựng tác phẩm hay nghiên cứu của mình.
Nguyễn Khắc Phước
