Đồng
tác giả Nguyên Lạc
CHÈ
TRONG NỖI NHỚ
Nguyên Lạc và Lê Văn Quới
Mỗi
tên chè - một nỗi thương
Mỗi
tên chè - gợi mùi hương nhớ đời
Cần Thơ thành phố thân yêu của tôi, thành phố
của một thời, một thời mộng mơ. Thành phố của những con đường, những
ngõ ngách thân quen, những quán cà - phê với những bài ca muôn thuở.
Đặc biệt là những quán chè bên lề đường của thời áo trắng môi hồng
phượng đỏ. Những chén chè ngọt lịm môi người, ngào ngạt hương yêu.
Ai mà ở bến
Ninh Kiều không nghe tiếng rao chè tha thiết, ngọt ngào, ngân nga kéo
dài trầm bổng nửa khuya: "Ai ăn chè bột khoai, đậu xanh, nước dừa, đường
cát hô.ô.ô...hôn? ", lời rao gợi nhớ đến bài ca vọng cổ "Gánh chè khuya" của soạn giả
Viễn Châu, qua giọng ca ngọt ngào, trầm ấm của "Đệ nhứt danh ca" Út Trà Ôn và "sầu nữ" Út Bạch Lan. Chỉ đoạn ca mở đầu, người nghe cảm
thấy tâm hồn bâng khuâng, xao xuyến:
"Nghe
tiếng rao/ Trong đêm dài u buồn/ Đêm từng đêm thầm vang bên phố vắng/ Nghe tiếng
rao/ Như một lời kêu than cho số kiếp phụ phàng…"
Về chè của Cần Thơ, tôi xin giới thiệu đến các
bạn bài viết rất lý thú của thầy Lê Văn Quới, đồng nghiệp và cũng
là đàn anh cùng dạy ở Cần Thơ trước 1975.
Trước khi vào bài viết của thầy Quới, tôi xin
bàn sơ về hai chữ CHÈ và TRÀ:
CHÈ,
TRÀ
1. Chè - Sweet Soup/ Sweet gruel - là món tráng miệng
trong ẩm thực Việt Nam và nhiều nước khác. Còn trà - tea - là thức uống
nổi tiếng như cà-phê - coffee .
Có lẽ không ở đâu như ở xứ mình, chè rất thông dụng
và có sức sống mãnh liệt. Tiếng "chè"
đã được nhắc bên tai đứa bé từ lúc nó vừa tròn tháng tuổi. Đó là món "chè ỉ " không thể thiếu trong
lễ cúng mừng đầy tháng và thôi nôi cho bé.
Trong ngôn ngữ phía Bắc nước ta, hai từ "chè" và "trà" thường dùng lẫn lộn và trong thực đơn các món chè
miền Bắc có một số loại chè rất lạ với miền Nam, chẳng hạn như chè bà cốt, chè
con ong, chè hạt lựu, chè hoa cau, chè kho... Ngược lại, một số loại chè có thể
xem là món đặc sản, là sự sáng tạo của đồng bào Nam bộ mà miền Bắc xa lạ như
chè thưng, chè củ năng trứng cút, chè chuối, chè bà ba, chè táo xọn ...
2. Riêng tại miền Trung, như Quảng Nam thì dân chúng
còn phân biệt rõ ràng: Thường nói uống nước chè, gồm chè chín (chè đã sơ chế),
chè tươi, chè xanh (hái trên cây vào chưa sơ chế, sấy). Còn uống trà là mua những
gói trà hoặc hộp trà về nấu nước sôi để pha trà uống. Chè thì phải nấu chứ
không thể chế nước sôi để pha. Còn chè, món tráng miệng trong ẩm thực nấu với đậu,
hoặc những loại ngũ cốc khác với đường thì được gọi là chè ngọt.
3. Trích đoạn bài viểt về CHÈ của thầy Lê Văn
Quới bên dưới rất hay, nhưng có lẽ thầy quá nghiêm chỉnh chăng? Trong phần
bàn về chữ CHÈ, theo tôi còn hơi thiêu thiếu, tôi xin ghi ra thêm cho đầy đủ "bộ tam sên".
Nam bộ quê tôi có vài phương ngữ liên quan
đến "chè" " rất vui".
Thí dụ như "đi
ăn chè" và "cho chó ăn
chè"
- Đi ăn chè: Đi tìm "ngọt ngào" ngoài luồng.
- Cho chó ăn chè: Nói tình trạng "mút mùa lệ thủy" hay "mút
chỉ cà- tha" rồi bị ói mữa của các "ông thần men". ("..." là phương ngữ "giang hồ" Nam bộ, ghi ra
cho vui nhe các bạn)
Thơ rằng:
Khoan
khoan ngồi đó chớ đi
Bạn
bè tri kỷ mấy khi sum vầy
Bà
đâu ta bảo bà này
Hãy
ra bờ ruộng lùa bầy vịt non
Ca-ri
vịt, tiết canh ngon
Vài
chai rượu rắn cho tròn đệ huynh
Uống
cho trọn nghĩa trọn tình
"Mút
mùa lệ thủy" rồi mình… đứt dây!
(Nguyên
Lạc)
Đùa chút cho vui nhe các bạn, có gì bỏ qua.
4. Trong ca dao, có vài bài vui liên hệ đến chè/
trà.
Để tặng các bạn vài nụ cười, tôi xinh trích
đoạn ra đây bài ca dao, tân cũng như cổ liên hệ đến vụ hái chè/ trà:
Cô Gái Hái Chè - Chính Bản
Hôm
qua em đi hái chè
Gặp
thằng phải gió nó đè em ra
Em
lạy mà nó chẳng tha
Nó
đem đút cái mả cha nó vào
Cô Gái Hái Chè - Phó Bản
Hôm
qua lên núi hái chè
Có
thằng mất dạy nó đè em ra
Nó
đè em chẳng dám la
Em
đè lại nó... nó la quá trời
TƯƠNG
TƯ TIẾNG RAO CHÈ
Phần trích đoạn sau đây là của GS Lê Văn Quới.
[ ... 1. Cái "hồn
chè" sống mãi trong tôi chính là tiếng rao chè. Những năm sống ở Chợ Lớn
(khoảng 1958 - 1963), tôi quen tai với tiếng rao chè của người Hoa: "Chí mà phủ... ủ; lục tào xá... á"
mà mỗi lần nghe lại không nhịn được cười. Cười vì cái âm cuối cụt lủn, chỉ ủ ủ,
á á rồi ngưng, rồi chìm lẫn giữa phố vắng, đường khuya.
Tháng 9/1964, tôi đến Cần Thơ dạy học. Đêm nghỉ ở
khách sạn Thế Giới (đường Thủ Khoa Huân) gần bến Ninh Kiều. Nửa đêm, bỗng nghe
tiếng rao chè; "Ai ăn chè bột khoai,
bún tàu, đậu xanh, nước dừa, đường cát hôôôônnn...? ". Tiếng "hôn"
kéo dài ngân nga, như bay như lượn, trôi nổi chơi vơi suốt một cung đường. Tiếng
rao tha thiết, ngọt ngào của một cô gái miền Tây. Lần đầu tôi được nghe, sao mà
xao xuyến quá! Tiếng rao khiến tôi nghĩ đến bao cảnh đời tần tảo, bao số phận
chìm nổi giữa chiến tranh... rồi tôi thao thức cả đêm.
Như thế, đêm đầu hội ngộ Cần Thơ, tôi đã tương tư một
tiếng rao chè! "Nhất thanh, nhì sắc..."
Tôi hình dung những cô gái miền Tây sông nước, những cô gái Cần Thơ đều có chất
giọng ngọt ngào như giọng cô gái rao chè. Và trong sâu thẳm lòng tôi như vút
lên câu hát cũ: "Đến đây thì ở lại
đây - Bao giờ bén rễ xanh cây hãy về". Và tôi đã gắn bó với quê hương
tình yêu này từ ấy đến nay.
2. Những năm 1960, ở Cần Thơ có nhiều quán chè, chốn gặp
gỡ lãng mạn của giới học sinh sinh viên và cũng là của tất cả mọi người. Hai
nơi bán chè nổi tiếng nhất là những quán đá đậu nhỏ trên đường Ngô Quyền - nơi
có hai trường trung học: trường nam Phan Thanh Giản và trường nữ Đoàn Thị Điểm
- và quán chè bưởi La San ở đường 30/4 hiện nay. Tôi trở thành khách hàng thường
xuyên hai nơi này. Chè ngon là từ cái không khí của quán chè, từ những bâng
khuâng ngọt ngào mà sâu thẳm gợi lên từ tiềm thức, từ giọng nói tiếng cười tươi
tắn trữ tình của những người trẻ, và như từ lâu lắm trong ký ức bởi một tiếng
rào chè...
Một điều thật bất ngờ là từ tờ báo tường của lớp tôi
phụ trách, lại xuất hiện mấy câu thơ liên quan đến chè:
Buồn
mang mang - ôi nỗi buồn mang mang
Anh
hỏi em - cô gái trường Đoàn
Lòng
có buồn như kẻ ở trường Phan
Khi
tiếng rao chè vừa mới qua ngang?
Những câu thơ không đề tác giả. Và tôi - người thấy
giáo trẻ, chợt ngỡ ngàng vì cảm thấy mình hình như chưa hiểu hết học sinh mình.
Cái tâm trạng "nghe tiếng rao
chè" mà lòng "mang
mang" cũng chính là tâm trạng của tôi - của một thời trong quá khứ.
Người học trò tôi không biết tên đó rõ ràng là khách đồng điệu của tôi! Từ đó,
tôi nảy sinh ý tưởng là tìm tòi bằng mọi cách tất cả những bài thơ của người Cần
Thơ viết về chè. Tôi đã tập hợp được hơn 30 bài. Những bài thơ tôi gìn giữ có
giá trị như một loại văn học dân gian.
Tôi chia những bài thơ này làm hai loại: 1. Những câu
viết riêng cho những cô gái bán chè, tác giả có thể là những khách tình si thuộc
nhiều lứa tuổi; 2. Những câu "đặc sản" của giới học sinh, viết chỉ để
gởi cho nhau.
Ở loại thứ nhất, xin dẫn mấy đoạn thơ sau:
Người
là thi sĩ - làm thơ
Anh
là "chè sĩ" - vẩn vơ phố phường
Mỗi
tên chè - một tên thương
Mỗi
tên chè - gợi mùi hương nhớ đời
Đậu
đen, đậu đỏ... thơm môi
Chè
thưng, bột bán, phổ tai ngọt mềm.
Nhìn
viên xôi nước phát thèm
Ba
chìm bảy nổi thân em vẫn tình
Mát
lòng một chén đậu xanh
Thắm
duyên chè bưởi ai đành quên ai!
Dù
đi khắp biển sông dài
Tiếng
rao chè! vẫn đêm ngày tương tư!
Ở loại thứ hai, có những câu tiêu biểu:
Cần
Thơ có lắm quán chè
Quán
ở vỉa hè - quán thật khang trang
Chè
bưởi nổi tiếng La San
Con
đường đá đậu - trường Đoàn lừng danh
Xôn
xao nữ tú nam thanh
Gần
xa nô nức, yến oanh hẹn hò!
Đẹp
thay cái tuổi học trò
Chén
chè mát ngọt để cho tinh nồng.
Cuộc sống ngày một đổi thay. Nếp sinh hoạt đô thị
không còn giống ngày xưa. Tiếng rao chè hàng đêm ngày càng thưa vắng! Mai này
có thể ở thành phố sẽ không còn bóng dáng những gánh hàng rong. Tôi bồi hồi
nghĩ đến tiếng rao chè và ngậm ngùi cho "những
người muôn năm cũ"...] [Lê Văn Quới]
LỜI
KẾT
Ôi! Cần Thơ thương nhớ. Cần Thơ của những chén
chè ngọt lịm thân thương. Cần Thơ của "Một
thời ta cố quên".
Xin mượn câu nói sau đây và vài câu thơ để kết
thúc bài viết này - chắc nó pha trộn giữa vui và buồn?
- “Không ai tắm
hai lần trên một dòng sông” - Heraclitus (triết gia Hy Lạp cổ đại)
- Thời gian - nước chảy qua cầu/ Tiếng rao chè cũ đã
vào hư vô
Và:
Cái
thời mắt liếc dao cau
Cái
thời đưa đón tình nhau Ninh Kiều [*]
Ly
chè ngào ngạt hương yêu
Hoài
trong tâm tưởng dù chia nghìn trùng
(Nhớ
bến Ninh Kiều - Nguyên Lạc)
Tất cả chỉ còn là kỷ niệm, chỉ còn là dĩ
vãng khôn nguôi!
Nguyên Lạc
...............
[*]
Thời Đệ nhất Cộng Hoà, chính quyền Việt
Nam Cộng hòa nâm 1957 đã cho lập nơi bến sông Cần Thơ một công viên cây kiểng
và bến dạo mát: Ninh Kiều. Kế tiếp là chợ Cần Thơ.
