 |
| Chinua Achebe |
ĐƯỜNG
ÂM HỒN
Chinua
Achebe
Lời
giới thiệu:
Chinua
Achebe, một trong những nhà văn châu Phi nổi tiếng nhất,
thường xuất hiện trong các tuyển tập truyện ngắn thế
giới bằng tiếng Anh. Ông sinh tại Nigeria, 1930, thuộc bộ
lạc Ibo ở miền Nam Nigeria. Sau khi tốt nghiệp đại học,
ông làm việc trong ngành phát thanh, rồi làm nhân viên cho
bộ thông tin trong thời gian chiến tranh. Achebe định cư
tại Hoa Kỳ và giảng dạy tại trường đại học
Massachusetts. Tiểu thuyết: Things Fall Apart (Mọi thứ đều
tan vỡ), 1958; No Longer At Ease (Không còn dễ chịu nữa),
1960; Arrow of God (Mũi tên của Thượng đế), 1964; Man of
People (Người của nhân dân), 1966. Truyện ngắn:
Sacrificial Egg (Cái trứng hi sinh), 1962; Girls at War (Những
cô gái trong chiến tranh), 1973. Thơ: Christmas in Biafra (Mùa
giáng sinh ở Biafra). Tiểu luận: Hope and Impediments (Hi vọng
và trở ngại). Thường viết về châu Phi, Achebe gửi gắm
trong tác phẩm của mình niềm ước vọng về những đổi
thay tốt đẹp cho người dân và đất nước nơi ông sinh
ra.
Truyện
ngắn sau đây mô tả sự xung đột giữa tham vọng cá
nhân, thói hãnh tiến ích kỉ và các giá trị dân gian,
nhưng đằng sau là sự xung đột có tính sâu xa giữa phát
triển và văn hóa. Nó là ẩn dụ về sự phá huỷ môi
trường thiên nhiên và môi trường tinh thần, vốn là một
quan tâm thường xuyên của Achebe.
Người
dịch: Nguyễn Đức Tùng
Niềm
hi vọng của Michael Obi được thỏa mãn sớm hơn là anh
tưởng. Anh được bổ nhiệm làm hiệu trưởng trường
trung tâm Ndum vào tháng giêng 1949. Đó là một trường học
khá hủ lậu, vì vậy, ủy ban giáo dục quyết định chọn
một người trẻ và đầy năng lực đến đó. Obi nhận
lãnh trách nhiệm với sự hào hứng. Anh có những ý tưởng
tuyệt vời và đây là cơ hội để đem chúng ra thi thố.
Anh đã qua một chương trình giáo dục trung học đàng
hoàng, đến nơi đến chốn, nhờ đó mà anh được xếp
vào loại các thầy giáo giỏi trong hồ sơ của sở học
chính, làm anh nổi bật lên giữa những vị hiệu trưởng
khác trong khu vực. Anh thường nói thẳng ý mình và chỉ
trích những quan điểm hẹp hòi của những người lớn
tuổi hơn và thường là có học vấn kém hơn anh.
“Chúng
mình sẽ thực hiện trách nhiệm này một cách
ngon
lành, đúng không hở em?” anh hỏi cô vợ trẻ khi họ
nghe được tin vui về sự thăng chức của anh.
“Chúng
mình sẽ làm hết sức mình,” vợ anh trả lời. Chúng
mình sẽ có khu vườn đẹp đẽ và mọi thứ sẽ hiện
đại và tươi vui… “Trong hai năm
thành vợ chồng cô đã hoàn toàn nhiễm phải tính hăng
hái của chồng, hưởng ứng nồng nhiệt các phương pháp
hiện đại, và thói khinh khi những người già cả và
đáng bỏ đi trong lãnh vực giáo dục, những vị này có
lẽ nên cho họ ra đứng bán hàng ở ngoài chợ. Cô bắt
đầu tưởng tượng ra mình như một vị phu nhân được
ngưỡng mộ, vợ của ông hiệu trưởng trẻ tuổi, một
thứ nữ hoàng của trường học.
Còn
những bà vợ của các thầy giáo khác sẽ ghen tị với
cô. Cô sẽ tạo ra những phong trào đua đòi này nọ về
đủ mọi thứ. Thế rồi đột nhiên cô nhận ra rằng có
lẽ cũng chẳng có một bà vợ nào cả. Bối rối giữa
hi vọng và sợ hãi, cô hỏi chồng mình, nhìn anh một
cách lo lắng.
“Các
thầy giáo ở đó đều trẻ và chưa có vợ đâu” Anh ta
nói một cách hào hứng nhưng cô chẳng thấy lý do nào để
hào hứng cả. “Đó là một chuyện tốt”, anh nói thêm.
“Sao
vậy hở mình?”
“Tại
sao ư? Thì họ sẽ dốc hết thời gian và công sức cho
trường học chứ sao.”
Nancy
thì bi quan hơn. Trong một thoáng, cô đâm ra nghi ngờ cái
trường học mới này; nhưng chỉ vài phút thôi. Chuyện
không may riêng tư này không đủ làm mờ mắt cô trước
tương lai sáng lạng của chồng mình. Cô nhìn chồng đang
ngồi xếp chân trong ghế bành. Anh ngồi nhô vai lên và
trông có vẻ yếu đuối. Nhưng cũng có khi anh làm người
ta không ngớt ngạc nhiên về một thứ năng lượng lạ
lùng. Tuy vậy khi đang ngồi trên ghế vào lúc này, sức
mạnh của cơ thể anh dường như biến đâu mất phía
đằng sau cặp mắt sâu và tối, làm cho chúng tỏa ra một
thứ ánh sáng sắc bén. Anh ta mới 26 tuổi nhưng trông cỡ
30 hoặc lớn hơn. Nhìn chung chồng cô không phải là không
đẹp trai.
“Thưởng
một đồng cho câu trả lời của anh đấy, Mike”. Nancy
trả lời sau một lúc im lặng, bắt chước kiểu hài hước
của một tờ báo mà cô đọc.
“Anh
đang nghĩ, đây là một cơ hội lớn, cuối cùng thì chúng
ta sẽ có khả năng chỉ cho mọi người thấy rằng cách
điều hành một trường học thế nào là ngon lành.
Trường
Ndum là một trường tệ hại xét về bất cứ phương
diện nào. Hiệu trưởng Obi dành hết tâm sức của mình
vào công việc và vợ anh cũng thế. Anh có hai mục đích.
Tiêu chuẩn dạy dỗ phải được nâng cao, và quang cảnh
nhà trường phải đường biến thành một khu vực xinh
đẹp. Khu vườn trong giấc mơ của Nancy trở thành thực
tế vì trời bắt đầu đổ mưa và cây trái đang trổ
bông. Hoa dâm bụt và hoa allamanda xinh xắn ở bờ rào đỏ
vàng rực rỡ bao quanh ngôi trường chăm sóc cẩn thận,
tách hẳn nó ra khỏi những bụi cây rậm um tùm của dân
cư trong vùng.
Một
buổi chiều khi hiệu trưởng Obi đang đứng thưởng thức
công trình của mình, anh sững sờ thấy một bà già từ
trong làng khập khiễng đi xuyên qua khuôn viên của trường,
qua những luống hoa cải và bờ dậu. Tò mò đi theo, anh
nhận ra những dấu vết lờ mờ của một đường mòn đã
không ai dùng nữa từ ngôi làng xuyên qua khu vực nhà
trường tới những đám bụi cây dại bên kia. “Thật là
kinh ngạc”, Obi bảo một người thầy đã từng dạy học
ở đây ba năm, “người ta lại để cho dân làng tự do
đi qua khuôn viên của mình. Thật không thể nào tưởng
tượng được”. Anh lắc đầu nhiều lần.
“Đường
mòn coi vậy chứ hết sức quan trọng với dân làng,”
người thầy giáo nói có vẻ bối rối biết lỗi. “Mặc
dù không mấy khi dùng, cái đường này nối ngôi làng với
nghĩa địa thầy ạ.”
“Thế
thì mắc mớ gì đến nhà trường của chúng ta chứ?”
vị hiểu trưởng hỏi lại.
“Thú
thật là tôi cũng không biết, ông thầy giáo nhún vai trả
lời. Nhưng tôi nhớ là hồi xưa đã từng có chuyện cãi
vã lớn khi chúng tôi cố đóng nó lại không cho ai qua.”
“Đó
là chuyện thời trước. Nhưng bây giờ thì không được
như thế nữa,” Obi buông thõng khi ông bỏ đi. “Ông
thanh tra giáo dục sẽ nghĩ thế nào khi ông ấy tới đây
để kiểm tra trường của chúng ta tuần tới? Tôi e rằng
dân làng thậm chí có thể dùng cả phòng học của chúng
ta cho một buổi tế lễ trong khi vị thanh tra ở đây”.
Người
ta cho đóng những cái cọc lớn để rào lối đi lại ở
phía nó chạy vào và chạy ra khuôn viên nhà trường. Họ
dùng cả dây kẽm gai bít lại chằng chịt hết khu vực.
Ba
ngày sau, vị linh mục của làng đến gặp ông hiệu
trưởng. Đó là một ông già có dáng đi lụ khụ. Ông
dùng một cái gậy để chống, gõ gõ lên sàn nhà khi cần
nhấn mạnh một điều gì lúc cần tranh cãi với người
khác. “Thưa thầy, tôi nghe nói rằng con đường của tổ
tiên chúng ta đã bị đóng lại rồi”, ông nói sau một
vài câu chào hỏi thông lệ.
“Đúng
thế cha ạ.” Obi trả lời. “Chúng tôi không thể cho
phép người ta làm một đường xa lộ cao tốc xuyên qua
khuôn viên nhà trường”.
“Hãy
nhìn đây, con trai của ta ơi”, vị mục sư nhìn xuống
cái ghế của mình, “con đường này đã có ở đây lâu
rồi, trước lúc thầy sinh ra và trước cả lúc thân phụ
của thầy sinh ra nữa kia. Đời sống của chốn làng quê
này phụ thuộc vào nó. Những người thân mới qua đời
của chúng tôi rời bỏ ngôi làng bằng con đường này,
trong khi tổ tiên chúng tôi đến viếng con cháu cũng dùng
con đường đó. Nhưng quan trọng hơn, đó là đường mang
con trẻ được sinh ra”.
Ông
hiệu trưởng lắng nghe với nụ cười thỏa mãn trên
khuôn mặt.
“Tất
cả mục đích của hệ thống nhà trường chúng ta, anh
trả lời, là xoá sạch, xoá toàn bộ những niềm tin cổ
lỗ sĩ này. Những vong hồn của người đã chết
chẳng cần chi đến đường đi lối lại. Mấy cái ý
tưởng này là bày đặt ra mà thôi. Nhiệm vụ của nền
giáo dục là dạy cho trẻ con biết cười vào mũi những
trò mê tín vớ vẩn”.
“Điều
thầy nói có thể đúng”, vị chăn chiên trả lời,
“nhưng chúng tôi tuân theo những phong tục của cha ông.
Nếu thầy cho phép mở lại con đường thì chúng tôi
chẳng có chi phải tranh cãi với thầy ở đây cả. Tôi
vẫn thường khuyên mọi người là hãy để cho chim ó đậu
trên cây mà cũng để cho chim phượng hoàng đậu xuống
nữa”. Ông già đứng lên từ biệt.
“Tôi
thật xin lỗi”, vị hiệu trưởng trẻ tuổi trả lời,
“nhưng nhà trường có phải đâu là thứ giao thông công
cộng? Nó ngược lại với các luật tắc của chúng tôi.
Tôi đề nghị linh mục cho xây một con đường khác đi
vòng quanh nhà trường. Chúng tôi có thể gửi người tới
giúp cha. Tôi không nghĩ là vong linh tổ tiên lấy làm
phiền chi chuyện phải đi vòng một chút”.
“Tôi
không có gì để nói thêm nữa”, vị linh mục trả lời
lúc đã ra đến ngoài.
Hai
ngày sau, một cô gái trẻ trong làng chết khi đang nằm
trên giường. Một vị thầy pháp được mời đến và
ông ta chuẩn bị cúng tế rất lớn để xin lỗi những
vong hồn bị xúc phạm vì chuyện cái hàng rào. Hiệu
trưởng Obi thức giấc ngày hôm sau giữa những hoang phế
của công trình. Những luống hoa rào dậu bị nhặt lên,
ném từng bó vương vãi, không phải chỉ ở quanh đường
đi mà còn khắp khuôn viên trường, và một dãy lớp học
bị kéo sập xuống. Cùng ngày hôm đó, vị quan tranh tra
người da trắng đến xem xét trường học và viết một
bản báo cáo tệ hại về quang cảnh của khuôn viên
trường, nhưng nghiêm trọng hơn là về “tình trạng
chiến tranh bộ lạc, giữa một bên là nhà trường và
một bên là dân làng, gây ra một phần là bởi sự sốt
sắng ngu ngốc của ông hiệu trưởng mới”.
Chinua
Achebe
Người
dịch: Nguyễn Đức Tùng
