Nguyễn Đặng Mừng
CÂY RỰA, CÂY TRE VỚI NHÀ NÔNG
Mỗi lần về thăm quê, thấy làng xóm
khang trang, đường sá được bê tông hóa, đèn điện sáng trưng thì mừng nhưng thấy
thiêu thiếu một cái gì đó không giải thích được. Ở tuổi ngũ thập hay nhớ chuyện
xưa, nhớ cái hồn của làng xưa mà bắt đầu từ đâu nhỉ? À, phải rồi, hình như
đường xóm thẳng và rộng hơn, cây tre ít lại. Có nơi chặt hết tre vì vướng dây
điện. Làng quê mà không có những lũy tre thì mất đi một phần hồn quê, điều mà
trong tâm thức của những đứa con xa xứ luôn thương nhớ, khắc ghi.
Cha ông mình với nghề nông đã gắn
với cây tre từ bao đời. Lũy tre là bức thành vững chắc ngăn gió bão. Hình như
từ nhà cửa đến dụng cụ gia đình, nhà nông đều gắn liền với cây tre. Hãy nghe
lời than vãn của người đàn ông về những bất hạnh gắn liền với cây rựa (quê mình
gọi là rạ):
Thứ nhất vợ dại trong nhà
Thứ nhì trâu chậm, thứ ba rạ đùi
Vợ dại trâu chậm thì làm sao ngóc đầu lên với
bà con. Cái khổ thứ ba "rạ đùi" thì ngạc nhiên thật. Mà đúng thế, để
chặt một cây tre chẻ lạt, đan lát các dụng cụ thì không thể thiếu cây rựa, mà
"rạ đùi" thì có chi khổ bằng ??? Cái rựa quê mình đẹp và thanh thoát
lại rất tiện dụng, luôn theo nhà nông
suốt cuộc đời. Từ cây rựa mà người nông dân sáng tạo ra cơ man nào là
dụng cụ. Chuyện kể có anh nông dân khi chia gia tài với vợ, bà vợ bảo "cái
gì giống đực thì của ông, giống cái thì của tui." Ông chồng đang tức tối,
đồng ý ngay. Thế là tất cả gia sản từ
cái sàng, cái dần, cái cối, cái chày, cái cày, cái bừa ... đều giống cái . Đến
khi bà vợ toan lấy cái rựa thì ông chồng
giành lại và nói "Nó là đực rựa". Tiếng đực rựa bắt đầu như thế đó.
Những dụng cụ nhà nông ở quê mình luôn mang dáng dấp giống đực giống cái, hay
như cách nói của các cụ thì là "có đôi, có đụa" : Cày thì có bừa, đòn
xóc thì có đòn gánh, mỏ xảy thì có mỏ ngà, liềm thì có vằng, sàng dần thì có
thúng mủng …
Thức khuya dậy sớm hỏi chàng
Tre non khẳm lá đan sàng được
không?!
Thiếu nữ hỏi chàng một câu thật dí
dỏm. Sàng dần, thúng mủng đều phải dùng loại tre già để đủ độ chắc bền không
mối mọt. Cũng như phụ nữ phải trưởng thành mới lấy chồng. Thiếu nữ chưa trưởng
thành hay còn trong giai đoạn khẳm lá (vị thành niên) mà đòi được "đan
sàng" thì ngộ nghĩnh và dễ thương biết bao. Tình yêu nam nữ đã được ví von
bằng hình tượng rất gần gũi.
Rồi họ thương yêu nhau, lấy vợ lấy
chồng, sinh con đẻ cái. Có những gia dình hạnh phúc nhưng cũng biết bao gia
đình tan nát. Hãy nghe lời than vãn trách móc của thiếu phụ:
"Anh nói với em như rìu sa xuống đá, như
rạ chém xuống đất, như mật rót vào tai. Chặng chừ anh đã nghe ai, để tranh mòn rui mọt, để nụ
măng mai tồi tàn."
Cảm động biết bao khi người vợ đôi
lúc phải nói giọng đanh thép như "rìu sa xuống đá", trầm thống như
"rạ chém xuống đất", êm ả ngọt ngào như "mật rót vào tai".
Để... "chặng chừ anh đã nghe ai" ...”để" để, để gì? "để
tranh mòn rui mọt, để nụ măng mai tồi tàn”. Trách móc, giận hờn, biết ví với cái gì đây? Nhìn cây rựa, cây rìu
chồng để lại mà ví vào, nhìn lên mái nhà tranh dột nát rồi mà chồng chưa về,
lại nghĩ đến tình cảnh của gia đình, mai
kia đàn con thơ như “nụ măng mai” sẽ lớn lên thế nào khi vắng bóng cha, ai sẽ dạy dỗ chúng
nên người, bà con sẽ dè bỉu là "con nhà không ai tra cán cuốc".
Như đã nói ở trên những dụng cụ nhà
nông thường mang dáng dấp giống đực giống cái. Hai loại dụng cụ ấn tượng nhất
về điều đó là đòn xóc và đòn gánh. Đòn gánh thì khắp nơi đâu cũng có, cái đòn
gánh của quê mình nó mảnh mai làm sao. Nó cong như cánh cung nhịp nhàng trên
vai thiếu nữ, làm ta nhớ lại quê nhà thuở thanh bình.
Nhưng cái đòn xóc mới là độc đáo: Lựa cây tre già, có độ cong tương đối, cắt
khoảng 1.6 m, chẻ đôi khúc tre theo kiểu "phá mắt" ta sẽ có được phía
lưng làm đòn xóc, chiều ngược lại làm đòn gánh. Đòn xóc được vót nhọn 2 đầu (Có
câu tục ngữ để ví người hay châm chọc người khác là "đòn xóc nhọn 2
đầu" ) dùng để gánh lúa bó từ đồng về. Lúa được bó thật chặt bằng lạt,
dùng đòn xóc thọc vào khoảng 7 phân, 2 bó lúa được xóc đối xứng nhau. Đòn xóc
cong ngược lên để bó lúa không bị "trơi". Có lẽ Phạm Duy ấn tượng về
cách gánh lúa của quê mình mà viết nên bài "Gánh lúa" nổi tiếng, với
hình ảnh thật lãng mạn :"Chơi vơi, chơi vơi, gánh lúa chơi vơi, cánh đồng
làng tôi mà làng tôi ... "
Không biết mình có thiên vị không
nhưng theo tôi những dụng cụ nông nghiệp của quê mình nó có duyên hơn những
vùng tôi đã đi qua. Thời đại văn minh càng ngày càng xa với những dụng cụ cổ
truyền. Về quê thấy có làng văn hóa, có bảo tàng địa phương ... Mà phần nhiều chỉ nói về thời chiến tranh. Quê mình
có hằng trăm năm thanh bình, thịnh vượng với nền văn minh lúa nước. Biểu tượng
của làng quê phải là thanh bình.
Nên chăng mỗi làng ở quê mình lập một nhà bảo tàng (có thể ngay ở đình làng) để lưu lại những
dụng cụ ngày nay không còn dùng nữa như cối xay lúa, xe đạp nước, cày bừa, gàu
tát nước ...v..v... Để thế hệ trẻ nhớ về một thuở nhà nông của cha ông mình. Sợ
đến một ngày nào đó lớp trẻ chẳng biết gì về đời sống vùng quê xưa …
Những người trên 50 tuổi hôm nay
vài mươi năm nữa sẽ "ra đi" như câu ca dao buồn của người thôn nữ
tiễn "chàng" về quê:
Chàng về thì đục cũng về
Dùi cui ở lại mần nghề chi ăn.
Vâng, những dụng cụ cần nhau như
chàng, đục, dùi cui ... Như con người của quá khứ, hiện tại và tương lai cùng
cần nhau lắm lắm.
Đã đăng trên Báo Sông Hương.
Trích từ tập tản văn
Nhịp Đời Buồn Vui
tác giả Nguyễn Đặng Mừng
NXB Hội Nhà Văn
2011
Tác giả gởi tặng
No comments:
Post a Comment