NGƯỜI ẨN MÌNH DƯỚI TÊN GỌI GIAI NHÂN - Tạp văn của Lâm Bích Thủy

       
                               Trong ảnh từ trái sang: 
      Nhà văn Nguyễn Khải,Yến Lan, nhà thơ Hoàng Minh Châu

NGƯỜI ẨN MÌNH DƯỚI TÊN GỌI GIAI NHÂN 

                 HAY YẾN LAN LÀ BA TÔI

          

                                               Tạp văn của Lâm Bích Thủy

Ông xuất hiện trên thi đàn cùng với ba người bạn khác trong nhóm “Tứ hữu Bàn Thành” còn gọi là Tứ Linh. Và cùng với Hàn Mặc Tử, Quách Tấn, Chế Lan Viên, Xuân Diệu, Phạm Hổ, Tế Hanh của miền đất võ Bình Định; ông cũng đã đóng góp không ít cho nền văn học của Dân tộc và quê hương Bình Định. Nhưng trong thực tế nhắc đến tên Yến Lan lớp trẻ hầu như chẳng mấy người biết. Người yêu thơ trước đây tin rằng tại thành cổ Đồ Bàn của Bình Định thực sự có một bến sông tên là My Lăng, dưới ánh trăng bạc đầy lá vàng làm cho ông lão buồn đến nỗi cả gió cũng dám lén mơn râu ông.

               

Những tên bài “Bến My Lăng” “Bình Định năm1935” “Lại về tỉnh nhỏ” “Nhớ làng” là những bài thơ làm giàu thêm ngôn ngữ cho nền văn học Việt Nam của Yến Lan được in trong Sách Giáo Khoa, nhưng nay, do biên sọan lại đã bỏ ra! Còn lớp trẻ, phần lớn chỉ thích chát hoăc xem ti vi hơn đọc sách, báo thì làm sao mà biết Yến Lan là ai! thậm chí hiện nay, còn có người không biết cả giới tính của ông, nên hỏi “nhà thơ Yến Lan là nam hay nữ?!”.

 Trong lời tựa tập “Thơ Yến Lan” do NXB Văn Học in cách đây hơn 30 năm, nhà thơ Chế Lan Viên viết “Có nhiều lý do. Nhưng thơ là cái đẹp lặng im, đi lầm lũi trong im lặng, nếu không ai nhắc đến, chỉ ra, gọi tên tán dương thì nó bị vùi lấp đi. Đầu là trong im lặng mà sau là sự lãng quên”.

 Từ góc nhìn hạn hẹp của một người con, xin thông qua những mẫu chuyện đời thường để bạn yêu thơ hiểu hơn về ông- người mà theo sự đánh giá của các nhà nghiên cứu đương thời cho rằng: -Yến Lan là nhà thơ tài hoa, nhân cách, đầy tâm huyết nhưng rất lận đận về đời và thơ.

  Ba tôi tên thật là Lâm Thanh Lang, sinh ngày 22 tháng 4 năm 1917, nhằm ngày 2/3 âm lịch năm Đinh tỵ.  (Chứ không phải là ngày 2/3/1916 như tài liệu trước đây)                  

 Ông sinh ra trong một gia đình nghèo. Cả tuổi thơ, ông phải sống trong chùa Ông ở thị trấn An Nhơn-Bình Định. Thực ra lúc đầu tên ông là Lâm Xuân Lan. Khi đi học vì trục trặc giấy tờ, nhà trường ghi nhầm là Lâm Thanh Lang, sinh 2/3/1916. Ông nội tôi thấy phiền phức nên cứ để vậy.

Những ngày đầu bước vào làng thơ, bằng những bài lục bát tuyên tryền cho dân hiểu về Cách mạng, ông lấy bút danh Thọ Lâm. Trên Tiểu Thuyết Thứ Năm ông có bút danh Xuân Khai. Còn bút danh Yến Lan là sự ghép tên của hai giai nhân.

Thầy giáo Lang và 12 học trò cùng quây quần bên nhau trong một gian nhà mái ngói âm, dương, đối diện với cây me cổ thụ trong chùa. Trong lớp có 2 cô gái trông rất nền nã, kháu khỉnh. Một cô tên Yến, một cô tên Lan, hai cô thân nhau như chị em ruột. Thầy Lang biết làm thơ và có tài kể chuyện, lại rất dí dỏm nên trò nào cũng thích. Thầy thường đọc thơ Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Quách Tấn và thơ của mình cho lớp nghe. Vì có giọng nói nhỏ nhẹ, có duyên, người mảnh mai, trông rất trí thức và lại rất đẹp trai nên cả hai cô đều thầm thương, trộm nhớ. Ngày nghỉ họ vẫn rũ nhau vào chùa, lấy cớ là đi làm công quả, nhưng thực ra là để được gặp thầy. Một hôm, thầy nghe lõm được câu chuyện của hai người: “Tao với mày chơi thân như thế này, sau này có lấy chồng chỉ lấy một người thật đẹp trai làm chồng chung để tụi mình khỏi phải xa nhau”. Thầy Lang thầm tủm tỉm cười ý nhị…

  Ít lâu sau, cô Yến theo gia đình chuyển vào Nha Trang. Còn mình cô Lan vẫn ngày ngày đến chùa Ông học thêm và làm công quả chỉ để được nhìn thấy thầy Lang…

Trong thị trấn bé nhỏ ấy, gia đình cô Lan thuộc lọai khá giả. Nhiều nhà giàu ở huyện đến hỏi cưới cho con trai, nhưng cô Lan không chịu. Cô chỉ yêu chàng thi sĩ nghèo họ Lâm đó thôi. Cha cô không tán đồng việc cô yêu chàng, vì “không môn đăng hậu đối”.                            

Không lấy được chàng thi sĩ, cô Lan nhất quyết đi tu. Cô vào tu tại chùa Sư Nữ ở Phan Thiết. Cả nhà lo quá mà không biết tìm đâu. May sao có bà chị con ông cậu đi lễ Phật bắt gặp, tin cho gia đình biết. Chàng thi sĩ họ Lâm nghe tin, khăn gói đi tìm vì thế mới có bài thơ “Phan Thiết”:

Ôi Phan Thiết, Sông Cầu, Lăng Cô, Đà Nẵng

Đến một lần chỉ để nhớ mãi không khuây

Đêm lạnh, tóc mai dầm hướng gió

Nặng tình xanh, trăn trở giữa chăn đơn

Tôi thức uống bầu sao từng hớp nhỏ

Gạn vô lòng chất biếc mỗi tình thương

Sau 4 năm, cha cô Lan thấy hai người vẫn quyết tình nên đành chấp nhận cho họ lấy nhau. Trong giai đoạn gian nan nhất, cô Yến thường viết thư động viên, vun đắp chân tình cho hai người và không hề nhắc lại lời hứa năm xưa. Lần đi tản cư, cả gia đình cô Yến bị lật thuyền, chết. Nhớ lại câu chuyện tâm tình xưa của hai người, và để kỷ niệm tình bạn của họ, ba tôi lấy  bút danh là Yến Lan từ đó.

  Khi bút danh Yến Lan đã trở nên quen thuộc và gần gũi với khách thơ thời bấy giờ, Tòa Soạn Báo Phụ Nữ do ông Minh Vĩ  làm chủ bút rất sôi động, phải liên tục giải thích những lá thư hâm mộ kèm theo sự tò mò: “Yến Lan là ai?, nam hay nữ?, đẹp hay xấu?...”

 Tôi là trưởng nữ của nhà thơ; theo gia đình tập kết ra Bắc, và từ năm 1955 học ở trường Học Sinh Miền Nam tại Hải Phòng. Tuy ít gần gia đình nhưng không hiểu sao thường được ba tôi tin cậy, tâm sự những bức xúc của đời, của thơ. Nhiều lúc tôi đọc, tìm hiểu, suy nghĩ “Ông cụ mình quả thật là người có tài mà sao đời lại bạc với cụ thế, phải chăng vì ông mang bút danh là Yến Lan - quá ư là nữ tính.

  Suốt những năm tháng còn sống, ông không gặp may như các bạn cùng thời! Có lẽ không có nhà thơ nào bị mất những đứa con tinh thần nhiều như ông; mất trong chiến tranh lọan lạc, mất trong bạn bè (điều này ông chỉ nói cho má tôi biết và dặn lại không được nói với ai vì sự tế nhị, nhưng khi ông mất bà lại kể cho tôi và cũng dặn đừng nói với ai)

Trong thập niên những năm 60-70 của thế kỷ trước, khi hai chị em chúng tôi - Bích Thủy và Tú Thủy (hai cô gái đầu) lớn lên trong sự tồn tại của bút danh Yến Lan, nhiều lần chứng kiến những sự tò mò của khách thơ đến là tức cười và cũng thật dễ thương. Người thì bảo:-Yến Lan là nam còn người kia vẻ tự tin nói:- Yến Lan là nữ 100%.

  Một hôm có anh chàng tuổi ngòai 20 chạy từ dưới lên tận gác 2, nhà 37 Hàng Quạt - Hà Nội. Thấy tôi và cô em, anh nhìn thăm dò, hỏi nhỏ: “Em ơi, phải đây là nhà của nữ sĩ Yến Lan?”  Tú Thủy đang nhai mía đứng, vừa nghe chữ “nữ sĩ” nó cười rũ ra, suýt bị sặc. Một tay bụm miệng, tay kia chỉ về phía ba tôi - người đang hì hục chửa cái chân ghế bị hỏng

  - “Đấy kìa! là nữ sĩ của anh đấy.” Tôi nghe rất rõ câu anh thốt lên với ba tôi:                                

- “Thôi chết rồi anh Yến Lan! Em đã thua cuộc lớn lắm.” Anh nhìn ba tôi cười lém lĩnh rồi chạy xuống cầu thang-nơi các bạn anh, những người chiến thắng, đang chờ được ăn kem của kẻ thua trận.

  Hồi ấy, phần lớn những người yêu thơ Yến Lan còn rất trẻ, chỉ hơn chị em tôi 2 -> 3 tuổi, nhưng cứ gọi ba tôi bằng anh. Họ nghĩ rằng với cái tên Yến Lan, nhà thơ không có con hoặc con còn bé tí tẹo; vì thế nhiều người ngỡ ngàng khi bất chợt gặp chúng tôi tại nhà, họ tỏ thái độ ngạc nhiên đến độ đôi lúc làm ba tôi tự ái: -

  “Trời ơi! anh Yến Lan mà đã có hai cô gái nhìn ngon thế này ư!”.Và khi đã biết Yến Lan có 2 con gái lớn thì người yêu thơ Yến Lan càng tò mò muốn biết mặt mũi chúng ra sao. Chẳng thế mà anh chàng có tên nghe rất thi sĩ -Trường Thi, không ngại quãng đường đã đi, đã đạp xe quay ngược lại, theo bạn trai tôi lên thăm tôi tận Nông Trường Ba Vì - Hà Tây dài 52km-nơi tôi làm việc, chỉ để tận mắt xem con gái nhà thơ Yến Lan là người như thế nào.

 Lại nữa, có một anh chàng người Quảng Trị, học khoa Dâu tằm Trường Đại Học Nông Nghiệp I  muốn làm bạn với tôi cũng chỉ vì–Đó là con gái của nhà thơ Yến Lan. Hiện, tôi còn giữ lá thư của anh- người thanh niên chưa hề quen biết, đề ngày 28/3/1966 trong đó có đọan:                                          

  “Xưa nay tôi ít quen biết- bè bạn của tôi là tất cả mọi người. Tôi cũng chưa từng có ý kết bạn với ai như với Bích Thủy, lẽ đó làm tôi ngạc nhiên….Qua một số lời mô tả về bạn…tôi không hình dung được chút nào. Tôi chỉ biết rằng dòng máu của nhà thơ Yến Lan đang chảy trong người bạn - một người mà tôi ưa trong các nhà thơ… Tôi muốn chúng ta là bạn.”

 Và nay, mặc dù tôi đã về hưu nhưng khi gặp và biết tôi là “ái nữ của Yến Lan” thì khách thơ hầu hết đã có tuổi, với sự tôn trọng và hâm mộ thật lòng:  -Vậy, cô là con gái của “ông lái đò để gió lén mơn râu đấy ư !” rồi họ ngâm nga những câu thơ hoặc cả bài thơ. Khách thơ thích nhất là các bài thơ đường của cụ như bài “Khi chị đi lấy chồng”

“Khế chua chị nấu với mồng tơi

Em ước được ăn đến trọn đời

Tang mẹ mãn rồi bà mối dục

Chị đi bát đũa cũng mồ côi”

  Song cũng rất vui, là đọc xong từng bài thơ họ lại trầm trồ nhận xét:

 - Yến Lan chọn từ thật đắt, chẳng có ai một lúc mồ côi nhiều đến thế-mẹ, chị, và cả bát đũa.

 Ai đã biết về Yến Lan chắc không quên mảnh đời cơ khổ mà thanh bạch của nhà thơ. Sống không bon chen, không nản lòng trước nghịch cảnh của đời, nhân nghĩa, lương thiện. Ông lẳng lặng làm việc, lẳng lặng tìm mọi cách vượt khó khăn, không than thở, như bông hoa dại vẫn nở khi đất đã khô cằn”

 Ứa nhựa hàn vết đau

Tĩnh yên cành gió quật

Quả đu đủ góc ao

Lặng dâng đời quả ngọt

Lúc còn trẻ ông quen tự lập. Lớn lên, cuộc đời ông cũng khắc khỏai, trăn trở với bao thăng trầm. Bản thân ông phải vận động sao cho phù hợp với lẽ sống mới. Hơn ai hết với tâm hồn nhạy cảm của người nghệ sĩ đã quen tự lập, ông mạnh mẽ đón lấy ngọn gió thời đại. Cảm hứng mới đã đem lại diện mạo mới cho thơ Yến Lan, làm cho thơ ngày càng hay. Vì thế nhà thơ, nhạc sĩ tài hoa Văn Cao đã không ngần ngại khi nhận xét:

  “Từ một người bình dị Yến Lan đang trở thành một người muốn thúc đẩy một sức gì đang làm trì trệ cuộc sống của chúng ta. Tôi thấy ở anh một sự chuyển biến, một sự mở ra có sức lực..”

 Đối với tôi, là con, tôi càng cảm nhận được trong thơ ông dù hoàn cảnh nào cũng đều hướng về cuộc sống bình thường, giản dị và cái thiện. Con người với con người là một thực thể xã hội, với muôn vàng quan hệ chồng chéo:  

            

                NỢ

Nhà không vườn, không gác, không sân

Tôi nợ đời rau trái tôi ăn

Nợ hàng xóm trưa hè bóng mát

Nợ em cài bên cửa một vầng trăng.

Trong cuộc sống, ông sống theo qui luật của nước “nước chảy vào chỗ trũng”, trước sau như một. Với bạn bè là tình cảm yêu thương, chan hòa nâng đở, và sẽ chia. Thời trai trẻ, ông đã cùng bác Quách Tấn, chú Nguyễn Đình lo đám cưới chu tất cho chú Chế Lan Viên, chăm sóc an ủi chú Bích Khê, Hàn Mặc Tử trong cơn bạo bệnh, những ký gạo giúp bác Quang Dũng trong thời kỳ tem phiếu, vất vả.Và chắc mọi người không quên hình ảnh một mình Yến Lan đi sau linh cửu cụ Phan Khôi trong một ngày đông ở Hà Nội vào thời kỳ mà giới nghệ sĩ đang bài xích Nhân Văn Giai Phẩm với “nghĩa tử là nghĩa tận.” Với gia đình là son sắt và thủy chung:

Em có cháu gọi bà

Gọi em anh vẫn gọi

Năm mươi tuổi ai già

Chúng mình sao trẻ vậy…”

Lúc ốm nặng, biết qũy thời gian của mình không còn nhiều, ông gọi hai chị em chúng tôi lại: “Riêng hai con là phận gái ba mới nói điều này, ba nghèo không có gì để lại cho hai con…nhưng bù lại, suốt đời ba đã phấn đấu, đến giờ các con có quyền tự hào-mình là con của một người làm thơ biết tự trọng và khiêm tốn. Điều này còn quí hơn tiền bạc, nhà cửa”

            

Thực ra, ba tôi không cảm nhận được niềm tự hào của chúng tôi về ông đấy thôi. Bởi vì hai đức tính này nghe thì rất bình thường, nhưng đã mấy ai làm được, nhất là vào những thời điểm mà chân giá trị đích thực của con người chưa được đặt đúng vị trí.

                                                                       Lâm Bích Thủy