BÀN VỀ THỦ PHÁP "SHOW, DO NOT TELL" - Nguyên Lạc

Tác giả Nguyên Lạc

BÀN VỀ THỦ PHÁP 

"SHOW, DO NOT TELL"

Nguyên Lạc

 Lời nói đầu: "Show, Do Not Tell" được nhà binh thơ Phạm Đức Nhì giới thiệu và diễn giải. Nguyên Lạc tôi đồng cảm với anh về thủ pháp (kỹ thuật) nầy nên bỏ công tìm hiểu, sưu tầm, nghiên cứu thêm và đúc kết thành văn bản. Xin chia sẻ cùng các bạn, với hy vọng các bạn tìm thấy được một vài điều hữu ích. Trân trọng!

 SƠ LƯỢC VỀ "SHOW, DO NOT TELL"

Show: Bày tỏ, hiển thị

Tell: Nói, kể lại

Show, Not Tell là một biện pháp tu từ, thay vì dựa vào một (hoặc vài) tĩnh từ, trạng từ khô cứng nào đó để kể lại một sự kiện, bày tỏ một tâm trạng, tác giả tạo ra những hình ảnh sống động, cụ thể để từ đó độc giả tự khám phá, hiểu ra sự kiện, tâm trạng ấy. Độc giả sẽ cảm thấy thích thú vì không chỉ đọc một cách thụ động mà còn được tham dự một cách tích cực vào tiến trình tìm gặp điểm đến của tứ thơ.(Nhi Pham)

Show, Not Tell chỉ là một thủ pháp, một biện pháp tu từ (kỹ thuật thơ) giúp thi sĩ làm thơ hay hơn chứ không phải là một Học Thuyết hay một Trường Phái nào cả. Hơn nữa, nó được bắt đầu từ nhà biên kịch người Nga Anton Chekhop:

[ ... SHOW, DON' T TELL là một thủ pháp, một biện pháp tu từ (kỹ thuật) thường được sử dụng trong nhiều loại văn bản khác nhau giúp cho độc giả trải nghiệm câu chuyện thông qua hành động, từ ngữ, ý nghĩ, cảm giác và cảm xúc ...hơn là qua sự cắt nghĩa (giảng nghĩa), tổng hợp và miêu tả của tác giả. Mục đích không dìm chết độc giả với một mớ tính từ nặng nề, mà là để giúp độc giả (tự) trải nghiệm những chi tiết đáng kể (độc đáo) trong bản văn (thơ). Kỹ thuật nầy áp dụng giống nhau cho mọi thể...

Khái niệm này thường được quy cho nhà soạn kịch (biên kịch) người Nga Anton Chekhop với câu nói nổi tiếng của ông:

Đừng nói với tôi là mặt trăng đang chiếu sáng; Hãy chỉ cho tôi ánh sáng lấp lánh trên mảnh  thủy tinh vỡ.

Lời trích dẫn có lẽ là không chính xác lắm, đúng ra nó được trích từ bức thư gởi anh ông, trong đó ông viết: "Trong các mô tả về Thiên nhiên, con người phải nắm lấy một số chi tiết nhỏ, gom chúng lại sao cho khí độc giả nhắm mắt, anh ta sẽ có một bức tranh. Ví dụ, bạn sẽ có đuợc MỘT ĐÊM TRĂNG SÁNG nếu bạn viết rằng : Trên cái đập nước xoay quat, một mảnh thủy tinh từ một chai vỡ lấp lánh như một ngôi sao nhỏ sáng và rằng bóng đen của một con chó hay một con sói lăn cuộn qua như một quả bóng."...]

Nguyên văn tiếng Anh:

[Show, don't tell is a technique often employed in various kinds of texts to enable the reader to experience the story through action, words, thoughts, senses, and feelings rather than through the author's exposition, summarization, and description. The goal is not to drown the reader in heavy-handed adjectives, but rather to allow readers to interpret significant details in the text. The technique applies equally to nonfiction and all forms of fiction, literature including Haiku  and Imagism poetry in particular, speech, movie making, and playwriting.

 "Don't tell me the moon is shining; show me the glint of light on broken glass."

In fact, the quote is probably apocryphal, but derived from a letter to his brother in which he wrote: "In descriptions of Nature one must seize on small details, grouping them so that when the reader closes his eyes he gets a picture. For instance, you’ll have a moonlit night if you write that on the mill dam a piece of glass from a broken bottle glittered like a bright little star, and that the black shadow of a dog or a wolf rolled past like a ball."...]

BÀN THÊM VỀ "SHOW, DO NOT TELL"

Chúng ta thử đọc câu ca dao:

Râu tôm nấu với ruột bầu

Chồng chan, vợ húp gật đầu khen ngon.

Hai vợ chồng nghèo, bữa cơm chỉ có món canh râu tôm ruột bầu – hai thứ “vứt đi – nhưng vẫn “chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon”. Thông tin chỉ có thế. Nhưng điểm đến của câu ca dao còn xa hơn tí nữa, cần đến một chút nỗ lực suy nghĩ của độc giả. Nghèo như thế, bữa cơm kham khổ như thế mà hai vợ chồng vẫn vui vẻ với nhau, chắc là họ phải yêu nhau ghê lắm. Vâng! Đấy chính là điểm đến của “tứ thơ”, là ngụ ý của câu ca dao.(Nhi Pham)

 Để nói đến hạnh phúc không cần phải đầy đủ vật chất, sang giàu ; chỉ cần tấm lòng thật sự yêu thương nhau (moonlit night - đêm trăng sáng), không cần giải thích (TELL) dài dòng vầy, vầy, vầy... bạn chỉ cần viết (SHOW): Râu tôm nấu với ruột bầu / Chồng chan, vợ húp gật đầu khen ngon (the glint of light on broken glass: ánh sáng lấp lánh trên mảnh  thủy tinh vỡ), là độc giả tự suy ra hiểu, và họ sẽ thích thú vì xem như mình có dự phần vào.

 Từ kỹ thuật "SHOW, DO NOT TELL" này sẽ đưa đến THƠ NÉN (từ của LQN) và THƠ MỞ NGÕ / ĐỂ NGÕ (từ của NL).

 1.THƠ NÉN:

Theo Nguyễn Anh Khiêm (Ký Ức Sơ Sài ) thi tiến trình ngôn ngữ như sau: Đủ từ / đủ ý (thoại)  --> đủ từ / nhiều ý (văn)  --> it từ / nhiều ý (thơ). Do vậy trong thơ càng ít từ mà càng nhiều nghĩa (NÉN) thì thơ càng hay; không cần phải ầu ơ ví dầu ,"hoa lá cành" cho dài ra, làm bài thơ loãng, dễ chán.

Cũng đừng quá đặt nặng vấn đề TRÍ TUỆ. Dùng một từ đơn giản, bình dị dễ hiểu, mà nhiều nghĩa hay hơn là dùng chữ HÀN LÂM,  "đỉnh cao" sáo rỗng, mà ý nghĩa mù mờ hoặc vô nghĩa.

 Một bài thơ, văn...(CHỮ NGHĨA) Hàn Lâm, quá nặng về Trí Tuệ, Kỹ Thuật có thể toàn bích như một bức tranh , một bức tượng giai nhân tuyệt vời. Nhưng dù sao nó cũng là bức tranh, bức tượng CHẾT, chỉ để ngắm nhìn thôi  (Chỉ có LÝ TRÍ, không CẢM XÚC). Đâu bằng giai nhân đời thường, dù không hoàn toàn tuyệt bich, nhưng ta có thể ôm ấp, mân mê ve vuốt CÕI TỒN SINH (đầy CẢM XÚC).

 a.Thử phân tích hai câu THƠ NÉN này:

Rượu này đây. đổ . khóc nhau

Rượu này đây. đổ. hận đau kiếp người!

Chỉ hai câu, nhưng nó được nén, khiến độc giả suy nghĩ và nhớ đến các câu thơ khác:

- Bài BẢ TỬU VẤN NGUYỆT của Lý Bạch (Ta rót ta mời ta. Chén này mời trăng sáng. Bóng ta nữa là ba.)

 BẢ TỬU VẤN NGUYỆT 

Thanh thiên hữu nguyệt lai kỷ thì,

Ngã kim đình bôi nhất vấn chi!

...

Kim nhân bất kiến cổ thì nguyệt,

Kim nguyệt tằng kinh chiếu cổ nhân. (Lý Bạch)

Đã bao lâu, trời xanh trăng ngự?

Dừng chén này cắc cớ hỏi giăng:

...

Người nay chẳng thấy trăng xưa ,

Trăng nay từng rọi người xưa tinh tường . (LQN dịch)

 - ĐỐI TỬU

Nguyễn Du (cặp 3,4)

Sinh tiền bất tận tôn trung tửu

Tử hậu thùy kiêu mộ thượng bôi (Nguyễn Du)

 Sống không cạn chén cạn bầu

Chết rồi ai sẵn rượu đâu rưới mồ! (LQN dịch)

 b.Thử phân tích tiếp hai câu THƠ NÉN này:

Hỡi cô tát nước bên đàng

Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi (ca dao)

Độc giả sẽ suy nghĩ và nhớ đến các câu thơ khác:

Thuyền ai thấp thoáng sông trăng đó

Có chở trăng về kịp tối nay!

(Thất ngôn của Hàn Mặc Tử )

 Hoặc hai câu cuối của bài thơ "Xuân giang hoa nguyệt dạ"

(Đêm trăng hoa trên sông xuân  - Trương Nhược Hư) (1)

 Bất tri thừa nguyệt kỷ nhân qui,

Lạc nguyệt dao tình mãn giang thụ.

 

Nào hay Ai cưỡi trăng về,

Trăng sà trên bến cây mê mê tình (LQN dịch)

 2. THƠ MỞ NGÕ:

Xưa nay người làm thơ giỏi là người làm thơ mở để có được sự đồng tham gia của người đọc mà ta gọi là "Đồng tác giả"; bởi khi thơ đã xuất, thì chính tác giả cũng không biết hết ý của mình.

 a. Ta thử phân tích câu thơ này:

X nhớ Y bên trời viễn xứ

Nước mắt thay giọt rượu trào tuôn

Độc giả nam / nữ nghĩ rằng: X nhớ Y chứ đâu có liên quan gì đến mình. Ừ bài thơ cho là hay đi, nhưng tác giả nói cho ai chứ đâu phải nói cho mình. Độc giả hững hờ với bài thơ.

Bây giờ, nếu câu thơ viết: Anh / Em nhớ Em / Anh bên trời viễn xứ. Độc giả sẽ nghĩ rằng Anh / Em là mình, rồi liên tưởng đến những kỷ niệm nào đó trong quá khứ. Độc giả sẽ hứng khởi, thích thú, thấy bài thơ hay hơn vì cảm thấy có mình trong đó, có mình dự phần vào. Phải không các bạn?  THƠ MỞ NGÕ  như thế đấy!

b. Và hai câu lục bát này:

Chân trời gốc bể đâu xa

Riêng tương tư bậu bao la không bờ!

b1. Chú ý về chữ BẬU:

BẬU thường được dùng cho người nam, nhưng theo tôi, dùng cho người nữ cũng được. BẬU (cũng giống chú AI câu thơ trên) mở ngõ (cửa) cho người đọc vào. Người đọc cảm thấy có mình trong đó và có thể tiếp lời. "Tương tư BẬU" là mình thương nhớ người khác hoặc mình được thương nhớ.

b2. Chân trời gốc bể đâu xa.

Câu nầy gợi độc giả  nhớ đến các câu thơ của Yến Thù:

Thiên nhai địa giác hữu cùng thời

Chỉ hữu tương tư vô tận xứ

(Ngọc lâu xuân – Yến Thù)(2)

 Dịch nghĩa:

Chân trời góc bể cũng có điểm cuối cùng

Chỉ có tương tư là mãi vô tận

 Xét rõ, ta thấy hai câu lục bát này vừa NÉN và MỞ.

 Hãy MỞ CỬA ra để mọi người bước vào dự bữa tiệc VĂN CHƯƠNG / THI PHÚ, chứ đừng chỉ là KHUNG CỬA HẸP của riêng mình! Cô đơn lắm lắm!

LỜI KẾT

Xin được ghi thêm:

Khi ứng dụng thủ pháp "Show, Do Not Tell" các bạn nên nhớ: Còn nhiều thủ pháp hay khác nữa, ngoài nó; tùy theo lúc mà ta áp dụng, phải uyển chuyển.

Đối với các đại văn hào, "ngữ lực" họ quá tuyệt vời, nó không cần thiết. Đôi khi các vị còn dùng cả Show và Tell.

Thí dụ cụ Nguyễn Du.

- Dùng cả Show và Tell:

Trong như tiếng hạc bay qua ( Kiều) 481.

Đục như nước suối mới xa nửa vời ( Kiều) 482.

- Ngài đã dùng thủ thuật mô tả một “nốt” nhạc, một đoạn nhạc bằng cách so sánh và đối chiếu với một âm đã có sẵn trong thiên nhiên:

Tiếng khoan như gió thoảng ngoài (Kiều) 483.

Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa ( Kiều) 484.

***

Qua trên, đó là những phần tôi nghiên cứu, bàn thêm về thủ pháp (kỹ thuật) "SHOW, DO NOT TELL". Hy vọng các bạn hiểu rõ thêm vài điều lý thú về thủ pháp này.

Và sau cùng: Đây là bài viết MỞ nên nó rất cần ĐỒNG TÁC GIẢ.

Trân trọng,

Nguyên Lạc

2017

 ----------------------------------

Nguồn: Wikipedia, Laiquangnam Lai, Thi viện, FB.

Ghi chú:

(1) Xuân giang hoa nguyệt dạ:

http://www.art2all.net/tho/laiquangnam/lqn_truongnhuochu_xuangianghoanguyetda.htm

(2)

Ngọc lâu xuân (Yến Thù)

Lục dương phương thảo trường đình lộ

Niên thiểu phao nhân dung dị khứ

Lâu đầu tàn mộng ngũ canh chung

Hoa để li sầu tam nguyệt vũ.

Vô tình bất tự đa tình khổ

Thiên nhai địa giác hữu cùng thời

Chỉ hữu tương tư vô tận xứ.

Dịch nghĩa:

Liễu xanh, cỏ thơm ở chiếc đình bên đường

Những bạn bè thời niên thiếu dễ dàng bỏ lại người mà đi hết.

Trên lầu cao, tiếng chuông canh năm làm tỉnh giấc mộng,

Dưới hoa, mưa tháng ba gợi lại nỗi sầu ly biệt.

Kẻ vô tình đâu thấu hiểu nỗi khổ của người đa tình,

Một tấc tương tư cũng biến thành ngàn vạn sợi sầu khổ.

Chân trời góc bể cũng có điểm cuối cùng

Chỉ có tương tư là mãi vô tận.