“SHOW NOT TELL” TRONG THƠ - Phạm Đức Nhì

  
                 Tác giả Phạm Đức Nhì

 “SHOW NOT TELL” TRONG THƠ

Lời Nói Đầu

Có vài bạn đọc FB nhắn tin yêu cầu tôi giải thích rõ thêm về biện pháp tu từ Show, Not Tell. Tôi nhớ đến bài thơ Giấc Mơ Anh Lái Đò của Nguyễn Bính. Đây là bài thơ tôi đã viết lời bình từ nhiều năm trước và nhận được một số phản hồi rất tích cực. Tác giả áp dụng biện pháp tu từ Show, Not Tell trên toàn bài thơ. Có chỗ thành công đến mức tuyệt vời nhưng cũng có chỗ vì vô ý nên ngay từ lúc đầu Show đã biến thành Tell và biện pháp tu từ thất bại. Tôi sẽ giới thiệu qua rồi sau đó phân tích Show, Not Tell trong bài GMALĐ để bạn đọc không những có thể “bắt” được phần lý thuyết mà còn thấy được cách áp dụng và hiệu quả của nó trong bài thơ.

“Show, Not Tell” Là Gì?

Show: Bày tỏ, hiển thị

Tell: Nói, kể lại

Show, Not Tell là một biện pháp tu từ, thay vì dựa vào một (hoặc vài) tĩnh từ, trạng từ khô cứng nào đó để kể lại một sự kiện, bày tỏ một tâm trạng, tác giả tạo ra những hình ảnh sống động, cụ thể để từ đó độc giả tự khám phá, hiểu ra sự kiện, tâm trạng ấy. Độc giả sẽ cảm thấy thích thú vì không chỉ đọc một cách thụ động mà còn được tham dự một cách tích cực vào tiến trình tìm gặp điểm đến của tứ thơ.

Thí dụ 1:

Chúng ta thử đọc câu ca dao:

Râu tôm nấu với ruột bầu

Chồng chan, vợ húp gật đầu khen ngon.

Hai vợ chồng nghèo, bữa cơm chỉ có món canh râu tôm ruột bầu – hai thứ “vứt đi – nhưng vẫn “chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon”. Thông tin chỉ có thế. Nhưng điểm đến của câu ca dao còn xa hơn tí nữa, cần đến một chút nỗ lực suy nghĩ của độc giả. Nghèo như thế, bữa cơm kham khổ như thế mà hai vợ chồng vẫn vui vẻ với nhau, chắc là họ phải yêu nhau ghê lắm. Vâng! Đấy chính là điểm đến của “tứ thơ”, là ngụ ý của câu ca dao.

Thí dụ 2:

Thay vì nói (tell) “Anh yêu em say đắm” nhà thơ Nguyên Sa đã viết:

Áo nàng vàng tôi về yêu hoa cúc

Áo nàng xanh tôi mến lá sân trường

Sợ thư tình chưa đủ nghĩa yêu thương

Tôi thay mực cho vừa màu áo tím.

(Tuổi Mười Ba)

Show: Em mặc áo màu gì thì anh cũng yêu thích màu đó.

Ẩn ý của Show (tác giả muốn người đọc tự khám phá): Anh chiều ý em hết mình – cũng có nghĩa là anh hết lòng, hết dạ yêu em.

Viết như vậy tình tứ hơn, hấp dẫn hơn và thơ hơn rất nhiều.

Show, Not Tell Trong “Giấc Mơ Anh Lái Đò”

Về bố cục bài thơ Giấc Mơ Anh Lái Đò được chia làm 4 đoạn rõ ràng.

1/

Năm xưa chở chiếc thuyền này

Cho cô sang bãi tước đay chiều chiều

Show: Mấy năm liền, chiều chiều - với cương vị của anh lái đò – tác giả chở cô gái sang bãi tước đay.

Ẩn ý của Show: Tác giả xác lập khung cảnh từ đó mối tình của chàng với cô gái bén rễ và nảy nở.

2/

Để tôi mơ mãi mơ nhiều

Tước đay se võng nhuộm điều ta đi 

Tưng bừng vua mở khoa thi

Tôi đỗ quan trạng vinh quy về làng

Võng anh đi trước võng nàng

Cả hai chiếc võng cùng sang một đò

Show: Chàng mơ thấy mình đỗ Trạng Nguyên, cùng nàng vinh quy bái tổ.

Ẩn ý của Show: Chàng đã đưa cô gái vào cả giấc mơ vinh quy bái tổ của mình chứng tỏ chàng đã yêu nàng say đắm.

3/

Đồn rằng đám cưới cô to

Nhà giai thuê chín chiếc đò đón dâu

Nhà gái ăn chín nghìn cau

Tiền cheo tiền cưới chừng đâu chín nghìn

Show: Nhà trai thuê những chín chiếc đò đón dâu, phải đem chín nghìn cau để làm lễ và phải cống nạp chín nghìn quan tiền - khoản tiền cheo, tiền cưới - cho nhà gái.

Ẩn ý của Show: Đám cưới của cô gái to lắm.

4/

Lang thang tôi dạm bán thuyền

Có người giả chín quan tiền lại thôi.

Show: Anh lái đò đem thuyền gạ bán mà người ta chỉ giả có chín quan tiền nên lại thôi.

Ẩn ý của Show: Anh lái đò nghèo quá - cả gia tài là chiếc thuyền chở khách mà chỉ đáng giá chín quan tiền, bằng một phần nghìn khoản tiền cheo, tiền cưới mà tình địch của mình cống nạp cho nhà gái – nên đành ngậm đắng, nuốt cay chôn kín mối tình vô vọng của mình.

Theo tôi, tác giả sử dụng Show, Not Tell trên toàn bài thơ nhưng chỉ thành công ở ba đoạn 1, 2 và 4. Đặc biệt ở đoạn 4, Show, Not Tell thật tuyệt vời - như một cánh cửa đập được mở toang để nỗi buồn tê tái như một dòng thác đổ ập xuống phủ kín tâm hồn đang chới với, bàng hoàng của anh lái đò.

Nhưng ở đoạn 3, Show, Not Tell đã thất bại vì một “vô ý đến mức kỳ quặc” của tác giả.

Chữ vụng nhất và theo tôi, làm giảm giá trị của cả đoạn thơ là chữ “to”. Chính chữ “to” đã để lộ ý của tác giả trong đoạn này và đã làm Show, Not Tell (bày tỏ, không kể lại) thất bại. Ba câu kế tiếp chỉ làm rõ nghĩa thêm cho chữ “to” mà thôi. Nếu tác giả bằng cách nào đó giấu được chữ “to” (thí dụ: Đồn rằng đám cưới của cô) thì 3 câu kế tiếp sẽ đóng vai trò cung cấp thông tin để từ đó người đọc tự nhận ra và tự kết luận “À! Đám cưới cô ấy to thật”. Đoạn thơ sẽ trở thành “bày tỏ, không kể lại” một cách tự nhiên, không gượng ép.

Kết Luận

Mỗi lần đọc lại hoặc ngâm nga bài Giấc Mơ Anh Lái Đò, trong đầu tôi lại hiện ra một câu hỏi: “Tại sao một tài thơ hiếm có như Nguyễn Bính lại vô ý đến độ đưa chữ “to” rất “thô”, rất vô duyên ấy vào bài thơ?” Chữ “to” ấy đã làm đoạn thứ 3 mất đi danh hiệu “đoạn thơ bày tỏ không kể lại” (Show, Not Tell) và đáng tiếc nhất là do đó, ông đã để vuột khỏi tay chiếc huy chương vàng dành cho thi sĩ có Thi Phẩm Hoàn Toàn Show, Not Tell.

Phạm Đức Nhì

nhidpham@gmail.com 

BÀN THÊM VỀ “SHOW, NOT TELL” 

Bài viết Show, Not Tell Trong Thơ vừa phóng đi tôi nhận được một số bình luận. Xin được trả lời chung để bổ sung cho bài viết.

Bình Luận Của Cô Giáo Diên Hồng Dương

Show, not tell là một cách nói khác về phương thức ẩn dụ trong phê bình. Cảm ơn tác giả đã có tinh thần kết nối cộng đồng thế giới thông qua việc sử dụng thuật ngữ chung - Anh ngữ- mang tính quốc tế hóa cao, cô đọng và dễ tiếp thu.

Thưa cô giáo Diên Hồng Dương

Cám ơn cô giáo đã rộng lượng chấp nhận thuật ngữ Show, Not Tell (tiếng Anh). Nhưng nếu Show, Not Tell là ẩn dụ thì tôi đã viết là ẩn dụ chứ tội gì phải bám lấy mấy chữ tiếng Anh ấy. Theo tôi, mặc dù trong Show, Not Tell và ẩn dụ đều có ẩn ý của tác giả mà người đọc phải sử dụng khả năng liên tưởng của mình để tìm ra, nhưng giữa Show, Not Tell và ẩn dụ (metaphor) có khác biệt rõ ràng.

Ẩn dụ là nói cái này mà ngụ ý cái kia – nghĩa là liên tưởng theo chiều ngang, nhảy trực tiếp từ cái này sang cái kia. Một ẩn dụ được coi là thành công khi “cái này hợp tình hợp lý và cái kia cũng hợp lý, hợp tình.

“Thuyền về có nhớ bến chăng

Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền”

[ca dao]

 [thuyền – người con trai; bến – người con gái]

Trong thực tế thì bến không đi đâu cả, cứ ở nguyên môt chỗ chờ đợi thuyền về; “cái này” rất hợp tình, hợp lý. Ngụ ý của tác giả câu ca dao là người con gái muốn nhắn gởi với người con trai mình yêu là “em lúc nào cũng chờ đợi anh”; “cái kia” cũng rất hợp lý, hợp tình. Ẩn dụ trong câu ca dao thành công.

 Show, Not Tell là một biện pháp tu từ, thay vì dựa vào một (hoặc vài) tĩnh từ, trạng từ khô cứng nào đó để kể lại một sự kiện, bày tỏ một tâm trạng, tác giả tạo ra những hình ảnh sống động, cụ thể để từ đó độc giả tự khám phá, hiểu ra sự kiện, tâm trạng ấy. Độc giả sẽ cảm thấy thích thú vì không chỉ đọc một cách thụ động mà còn được tham dự một cách tích cực vào tiến trình tìm gặp điểm đến của tứ thơ. Dòng suy tưởng ở đây chảy theo chiều dọc.

Để tôi mơ mãi mơ nhiều

Tước đay se võng nhuộm điều ta đi

Tưng bừng vua mở khoa thi

Tôi đỗ quan trạng vinh quy về làng

Võng anh đi trước võng nàng

Cả hai chiếc võng cùng sang một đò.

Anh lái đò đang mơ giấc mơ thi đỗ, được “vinh quy bái tổ”. Và trong giấc mơ đẹp đó cô gái chiếm một vị trí trang trọng. Người đọc theo dòng suy tưởng của chính mình đến đây đã “bắt” được ý của tác giả - anh lái đò đã yêu cô gái tha thiết.

Show, Not Tell thành công khi dẫn dòng suy tưởng của người đọc theo lộ trình đến đúng “bến đỗ” - mà tôi thường gọi là “điểm đến” - của tứ thơ.

Một khác biệt nữa là Show, Not Tell chỉ có một điểm đến – nghĩa là người đọc phải “bắt” được đúng ý của tác giả. Ẩn dụ thì khác. Tác giả viết về “cái này” mà có thể có một, hai hay nhiều “cái kia”

Thí dụ: Tác giả viết về một loài hoa dại, khiêm tốn đứng bên đường, tỏa sắc hương làm đẹp cuộc đời nhưng người đọc có thể liên tưởng đến một nhà thơ, một nhà giáo, một huynh trưởng Hướng Đạo… đem cái đẹp của tâm hồn mình truyền cho lớp trẻ. (Hoa Dại, PĐN, vannghequangtri.blogspot.com)

Bình Luận Của anh An Vuong 

                          

Phương pháp " Show, not tell " là của thi pháp nước nào vậy? Sao lại không dùng là " không kể ra mà chỉ bày tỏ " hoặc như tác giả " Bày tỏ, không kể." Tác giả không thoát được ý tưởng sính chữ Tây chăng?

Thưa anh An Vuong,

Theo Wikipedia (1) thì Show, Not Tell đã được nhà biên kịch người Nga Anton Chekhop sử dụng đầu tiên. Không biết thủ pháp này đã đến nước Mỹ từ năm nào nhưng chính tôi đã được học trong chương trình English 2 (Anh Ngữ năm thứ hai đại học) và sau đó vài năm đã phải giảng giải cho các con khi chúng bước vào hai năm cuối ở bậc trung học (2002 – 2003). Không có từ tương đương trong tiếng Việt nên khi đề cập đến nó tôi thường dùng nguyên gốc Show, Not Tell để tránh phải viết cả một đoạn dài “một biện pháp tu từ, thay vì dựa vào một (hoặc vài) tĩnh từ, trạng từ khô cứng nào đó để kể lại một sự kiện, bày tỏ một tâm trạng, tác giả tạo ra những hình ảnh sống động, cụ thể để từ đó độc giả tự khám phá, hiểu ra sự kiện, tâm trạng ấy. Độc giả sẽ cảm thấy thích thú vì không chỉ đọc một cách thụ động mà còn được tham dự một cách tích cực vào tiến trình tìm gặp điểm đến của tứ thơ.”

Dịch Show, Not Tell là “bày tỏ, không kể” rất gượng, nếu đứng một mình rất dễ gây hiểu lầm. Chắc anh An Vuong cũng hiểu, tôi chơi trò Bình Thơ này cũng vì yêu tiếng Việt, muốn góp sức làm trong sáng ngôn ngữ mà tôi yêu mến, nên chỉ sử dụng ngoại ngữ trong bài viết của mình khi thật cần thiết.

Nếu anh vào Google và gõ “show, not tell” hoặc “show, don’t tell” anh sẽ có thể tự trả lời câu hỏi của chính anh.

Bình Luận Của Chị Thị Quỳnh Dung Lê

Anh Nhì phân tích rất hay

Nhưng tôi lạm ý như sau: Chữ "to" nằm đó mới đúng là Nguyễn Bính bình dân, mộc mạc. Thơ ông vốn giản dị; ông góp nhặt lời ăn tiếng nói của quần chúng lao lực vất vả ở miền Bắc vào thơ, nên chữ “to” đây là khẩu ngữ có hơi hướm mỉa mai quần chúng hay dùng. Nó cũng show đấy chứ??

Chị Thị Quỳnh Dung Lê ơi,

Đồng ý với chị chữ “to” là bình dân, mộc mạc, là “đúng là Nguyễn Bính”. Nhưng về kỹ thuật thơ - ở đây là thủ pháp Show, Not Tell - chữ “to” đã làm lộ ý của tác giả. Thay vì Not Tell - để người đọc theo dòng chảy của tứ thơ mà tìm ra – tác giả lại Tell ngay từ lúc đầu nên thủ pháp Show, Not Tell thất bại. Tôi “chê” chữ “to” ở nghĩa ấy.

Bình Luận của anh Tam Tran

Cách diễn tả "show, not tell" còn gọị là "Ý tại ngôn ngoại", hay "reading between the lines" Bài viết với các thí dụ rõ ràng. Cám ơn tác giả.

Thưa anh Tam Tran,

Cám ơn anh đã nhắc đến hai thuật ngữ rất gần với Show, Not Tell. Theo tôi, “Ý Tại Ngôn Ngoại” hơi quá tổng quát. Nó bao gồm cả một số biện pháp tu từ khác như ẩn dụ, hoán dụ … nên không thể gọi là Show, Not Tell. Reading Between The Lines (đọc giữa những hàng kẻ) thì nghiêng về phía người đọc hơn. Đọc một đoạn thơ Show, Not Tell là đi vào con đường một chiều - cứ theo đó để gặp điểm đến của tứ thơ, hiểu ngụ ý của tác giả. “Đọc Giữa Những Hàng Kẻ” là cách đọc đa chiều, nhiều hướng; người đọc có thể đọc theo chiều dọc để hiểu thông điệp của tác giả và cũng có thể đọc theo chiều hướng khác để thấy những điều tác giả không muốn bày tỏ nhưng vô tình bộc lộ.

Chú Thích:

1/ https://en.wikipedia.org/wiki/Show,_don%27t_tell

Phạm Đức Nhì

nhidpham@gmail.com