NHỮNG THÀNH NGỮ CÓ XUẤT XỨ TỪ THƠ CỔ ĐIỂN VÀ ĐIỂN CỐ (Kì 26) - Nguyễn Ngọc Kiên

                  Tác giả Nguyễn Ngọc Kiên

NHỮNG THÀNH NGỮ CÓ XUẤT XỨ TỪ THƠ 

CỔ ĐIỂN VÀ ĐIỂN CỐ (Kì 26)

(83) 十羊九牧  [thập dương cửu mục] (chín người chăn 10 dê). Thành ngữ bắt nguồn từ một câu chuyện về bản tấu trình mà một viên quan cao cấp đưa lên cho hoàng đế Trung Quốc cổ đại. Câu thành ngữ chứa đựng trí tuệ và kiến thức vẫn còn hữu dụng cho các nhà quản lý trong thời hiện đại.

Khoảng 1.500 năm trước, Trung Quốc đang ở trong thời kỳ hỗn loạn kéo dài hơn 100 năm, đất nước bị chia cắt thành hai phần nam – bắc, mỗi phần lại bị cai trị bởi các triều đại ngắn ngủi. Chiến tranh và bất ổn xã hội đã diễn ra liên tục, nhưng đây cũng là thời điểm hưng thịnh của nghệ thuật, văn hóa và tôn giáo. Giai đoạn này được gọi là Nam – Bắc triều (420 – 581 sau Công nguyên).

Sau thời Nam – Bắc triều, triều đại nhà Tùy (581 – 618 sau Công nguyên) được dựng nên bởi vua Tùy Văn Đế, người đã thống nhất Trung Hoa lần đầu tiên sau hơn một thế kỷ phân chia nam bắc.

Vua Tùy có một số quan thân cận trung thành hỗ trợ việc nước. Một trong số đó là Yang Shangxi (sống vào khoảng 533 – 590 sau Công nguyên).

Yang nhận thấy một số khó khăn trong việc quản lý đất nước. Có quá nhiều châu huyện và quan lại cấp châu huyện, do phân chia khu vực hành chính để lại từ triều đại trước. Vì vậy, hầu hết các quan chức chỉ chịu trách nhiệm ở một khu vực nhỏ, hoặc không có thực quyền và không hữu ích.

Tình trạng này không chỉ gây ra gánh nặng chi phí cho triều đình, mà còn là trở ngại cho việc thực hiện công việc suôn sẻ. Yang cảm thấy rất lo lắng, vì vậy ông đã thảo một bản tấu trình lên nhà vua.

Yang viết: “Hiện này có quá nhiều huyện và quá nhiều quan lại, giống như có tới 9 người chỉ để chăn 10 con dê. Điều này khiến triều đình chịu nhiều chi phí và làm tốn thời gian thực hiện công việc.

“Việc giảm số lượng các huyện và quan lại là ưu tiên hàng đầu đối với quốc gia. Thần xin đề xuất duy trì các khu vực hành chính hợp lý, và cử những quan lại có năng lực tới những nơi thực sự cần. Đối với những vị trí phải giảm bớt, có thể cho họ những công việc khác.”

“Những thay đổi này sẽ làm giảm đáng kể chi phí cho triều đình và giúp điều hành công việc quốc gia hiệu quả hơn.”

Sau khi đọc bản tấu trình của Yang, Tùy Văn Đế đã sử dụng những lời tâm huyết của vị quan và thực hiện một loạt những cải cách tập trung, đưa đến kết quả rất khả quan.

Câu chuyện này nằm trong phần tiểu sử của Yang Shangxi trong cuốn “Tùy Thư” (1). Cụm từ “Thập dương cửu mục” trong bản tấu của ông lên vua Tùy sau này đã trở thành một thành ngữ.

Thành ngữ này có thể dịch theo nghĩa đen là “có 9 người chăn 10 con dê”, và dùng để miêu tả một tình huống trong đó có quá nhiều người ra lệnh và không đủ người thực hiện.

Nó cũng truyền đạt tầm quan trọng phải xây dựng hệ thống phân quyền rõ ràng, mạch lạc trong việc quản lý hoặc tổ chức, để không xảy ra sự nhầm lẫn hoặc không biết phải tuân thủ mệnh lệnh của ai, tránh xảy ra sự chồng chéo, gây lãng phí cho đất nước và phiền hà cho nhân dân.

Ghi chú: (1) Cuốn “Tùy Thư” là sách lịch sử của thời kỳ nhà Tùy. Sách được biên soạn bởi nhóm sử quan đời nhà Đường và hoàn thành vào năm 636 sau Công nguyên. Cuốn sách bao gồm 5 Đế kỷ, 30 Chí và 50 Liệt truyện.

Cận nghĩa: 僧多粥少[tăng đa chúc thiểu] (sư nhiều cháo ít)、人浮于事 [nhân phù vu sự ](nhiều người ít việc)

Có thể làm định ngữ, trạng ngữ,  chỉ quá nhiều lãnh đạo.

Tiếng Anh： overstaffed < be ununiformly ordered>

(84) 天愁地惨[ thiên sầu địa thảm](trời sầu đất thảm)

Thành ngữ này có ý chỉ trời đất cảm thấy sầu khổ, thê thảm, hình dung cực kì bi thảm (thường dùng từ ngữ khí)

Xuất xứ từ tiểu thuyết “Tam quốc diễn nghĩa”  của nhà văn La Quán Trung, thời Minh, hồi 104: “Đang đêm, thiên sầu địa thảm, mặt trăng vụt tắt, Khổng Minh đột nhiên về trời.”

Có thể  làm vị  ngữ, định ngữ, dùng nhiều làm từ  ngữ khí.

Cận nghĩa:天昏地暗 [thiên hôn địa ám] (trời đất u ám)

(85) 馬 到 成 功 [mã đáo thành công]

Chúng ta thường chúc nhau 馬 到 成 功 [mã đáo thành công]

để mong người kia có được thành công trong công việc sắp tới.

Nhưng nguồn gốc thật sự của câu nói trên là gì, các bạn cùng tìm hiểu qua 2 điển tích dưới đây.

Thành ngữ “Mã đáo thành công” được dùng để ám chỉ sự thành công nhanh chóng.

1. Truyền thuyết thứ nhất

Năm thứ hai triều đại nhà Tần (221-206 trước công nguyên), Tần Thủy Hoàng hay tin về một Hòn đá Thần có hoa văn tinh mỹ trên núi Vinh Thành. Tương truyền rằng đây là hòn đá còn sót lại khi Thần Nữ Oa vá trời và nó có thể giúp nhà vua duy trì ổn định quyền lực.

Tần Thủy Hoàng lập tức ra lệnh xây dựng một con đường đi đến chỗ Hòn đá Thần. Sau đó, ông xuất lĩnh thiên binh vạn mã hướng về Hòn đá này; đến nơi, ông cung kính lễ bái Hòn đá một lúc lâu.

Quả nhiên sau đó sự sự như ý, thiên hạ thái bình. Tần Thủy Hoàng rất vui mừng, yêu cầu bá quan làm thơ ca ngợi. Lúc đó có một vị tên là ‘Từ Phúc lão tiên sinh’ đã viết:

“Vạn mã thiên quân ngự trì đạo

Thủy Hoàng bái thạch đắc thành công”

Tạm dịch:

“Ngàn vạn binh lính người ngựa dong ruổi

Thủy Hoàng lễ bái hòn đá được thành công“

Vào triều Nguyên (1279-1368 sau công nguyên), đại tác gia Quan Hán Khanh trong tác phẩm Ngũ Hầu Yến, đã dựa vào điển cố trên mà sáng tạo nên thành ngữ “Mã đáo thành công”.

Dần dần theo khẩu truyền, thành ngữ này hiện nay được dùng để ám chỉ sự thành công nhanh chóng.

2. Truyền thuyết thứ hai

Thời cổ đại, khi giao chiến, kị binh có vai trò quan trọng, quyết định thắng bại trên chiến trường. Khi kị binh đến thì chiến thắng.

Mã đáo thành công (Dịch nghĩa: Ngựa đến liền thành công) thể hiện sự quan trọng của ngựa trên chiến trường, về sau câu này để chỉ công việc thuân lợi, xuôi chèo mát mái. Mọi người thường nói: Kỳ Khai Đắc Thắng Mã Đáo Thành Công – 旗 開 得 勝 馬 到 成 功 .

Tranh mã đáo thành công lấy hình tượng 8 con ngựa. Tương truyền đây là tám con ngựa đánh xe đưa Chu Mục Vương , vua thứ năm của nhà Chu Trung Quốc, đi tuần thú khắp nơi. Tám con ngựa, từ sắc lông được đặt tên lần lượt là : Xích Ký, Ðạo Ly, Bạch Nghĩa, Du Luân, Sơn Tử, Cừ Hoàng, Hoa Lưu và Lục Nhĩ.

Chu Mục Vương (1001 TCN – 947TCN) hoặc (976TCN – 922 TCN) theo các nghiên cứu khác nhau là vua thứ năm của nhà Chu, ông sử dụng hiền tài làm cho nhà Chu trở nên hưng thịnh, do đó ông được coi là minh quân, tám con ngựa của ông cũng thành một điển tích nổi tiếng.

Ý nghĩa

Ngựa xuất hiện trong tranh như là biểu tượng của sự mau chóng và thành đạt. Ngựa là hình ảnh của sự trung thành, kiên nhẫn, sự may mắn mang tài lộc. Ngựa phi nước đại còn gọi là lộc mã đem lại nguồn tài lộc, sự phát đạt trong kinh doanh.

Bức tranh có chủ đề phổ biến nhất là Mã Đáo Thành Công thể hiện một bầy ngựa có tám con đang phi nước đại gió bụi mịt mù. Sở dĩ bức tranh có tám con ngựa bởi vì số 8 “Bát” 八 đọc theo Hán cùng một âm với chữ “Phát” là phát đạt. Ngựa phi trong gió cũng có ý là con ngựa đó khỏe mạnh.

Dùng cho những người hay đi xa, chuyến đi thành công tốt đẹp. Bình thường tám con ngựa chạy về, ý là tám con đều cùng một chí hướng, đó là ý nghĩa nguyên thủy của các tranh thời xưa: “mạnh dạn dồn hết nhiệt huyết, tiến về một hướng để đạt mục đích”. Ngày nay, tranh “Mã đáo thành công” được vẽ thêm chi tiết khác bình thường.

            (Theo Đại Kỷ Nguyên bản tiếng Anh)

Cận nghĩa với thành ngữ này là: 旗开得胜 [kì khai đắc thắng] (chiến thắng ngay từ trận đầu)、水到渠成 [thủy đáo cừ thành] (trăng đến rằm thì trăng tròn)

Trái nghĩa với thành ngữ này là: 屡战屡败 [lũ chiến lũ bại] (屡：nhiều lần; nhiều lần đánh bại nhiều lần thất bại)

Cách dùng: Từ với nghĩa khen  ngợi, làm vị ngữ, tân ngữ, định ngữ.

                                                        Nguyễn Ngọc Kiên