Tôi học làm thơ: VẦN LIỀN TRONG THƠ VIỆT - Nguyễn Khắc Phước

Thơ Việt Nam có nhiều loại vần: vần liền, vần ôm, vần cách, vần lưng… Ở đây chỉ bàn đến vần liền.

Vần liền (còn gọi là vần chân) là 2 từ cuối câu liền nhau vần với nhau, từng cặp trắc, cặp bằng.

Chẳng cần dông dài, xin dẫn một bài thơ dùng vần liền mà ai cũng thuộc, đó là bài “Tiếng thu” của Lưu Trọng Lư mặc dù 2 từ liền nhau không hoàn toàn là trắc hay bằng.

Em không nghe mùa thu

Dưới trăng mờ thổn thức ?

Em không nghe rạo rực

Hình ảnh kẻ chinh phu

Trong lòng người cô phụ ?

Em không nghe rừng thu,

Lá thu kêu xào xạc,

Con nai vàng ngơ ngác

Đạp trên lá vàng khô ?

Một bài thơ của Phạm Thiên Thư dùng vần liền đã trở thành nổi tiếng nhờ được Phạm Duy phổ nhạc. Đó là bài “Ngày xưa Hoàng thị”.

Em tan trường về

Đường mưa nho nhỏ

Chim non giấu mỏ

Dưới cội hoa vàng

Bước em thênh thang

Áo tà nguyệt bạch

Ôm nghiêng cặp sách

Vai nhỏ tóc dài

Anh đi theo hoài

Gót giầy thầm lặng

Đường chiều úa nắng

Mưa nhẹ bâng khuâng.

Khi dạy vần liền thì thầy cô giáo thường lấy bài thơ “Con ve và con kiến” của Nguyễn Văn Vĩnh dịch bài La Cigale et la Fourmi, thơ của La Fontaine, để làm ví dụ. Trong bài thơ dịch này, cụ Nguyễn không những dịch sát nghĩa từng câu và dùng từ vựng tự nhiên như một bài thơ Việt, mà cụ còn giữ nguyên thể thơ và vần y như bài thơ gốc. Bài thơ này có 2 loại vần: liền và ôm. Tôi chỉ trích đoạn vần liền của 2 bài thơ:

Ve sầu kêu ve ve,

Suốt mùa hè

Đến kỳ gió bấc thổi

Nguồn cơn thực bối rối.

Một miếng cũng chẳng còn,

Ruồi bọ không một con

Vác miệng chịu khúm núm,

Sang chị kiến hàng xóm,

Xin cùng chị cho vay

Dăm ba hạt qua ngày

Từ nay sang tháng hạ,

Em lại xin đem trả

Trước thu, thề Đất Trời!

Xin đủ cả vốn lời

…

La Cigale et la Fourmi

La Cigale, ayant chanté

Tout l'été,

Se trouva fort dépourvue

Quand la bise fut venue :

Pas un seul petit morceau

De mouche ou de vermisseau.

Elle alla crier famine

Chez la Fourmi sa voisine,

La priant de lui prêter

Quelque grain pour subsister

Jusqu'à la saison nouvelle.

"Je vous paierai, lui dit-elle,

Avant l'Oût, foi d'animal,

Intérêt et principal. " 

…

Những người dịch thơ hiện đại có thể tôn cụ Nguyễn Văn Vĩnh làm ông tổ của mình bởi dịch như thế thì quá hay và không ai qua mặt được. Còn nếu nói cụ Vĩnh là người tiên phong đưa cách gieo vần của thơ Pháp vào thơ mới thì tôi e rằng không đúng bởi vì vần liền đã có trong những bài hát nói của Nguyễn Công Trứ trước đó một thế kỷ.

Hát nói là ca từ của làn điệu ca trù nên có những đặc trưng riêng của nó về kết cấu, về độ dài, thường dùng hai loại vần: một ít câu có  vần lưng, đa phần các câu còn lại đều vần liền. Có bài vần liền là chính, không có vần lưng nào cả (không đề cập đến câu mưỡu lục bát).

Ta hãy đọc bài hát nói “Chơi cho phỉ chí” của Nguyễn Công Trứ sau đây:

Cầm kỳ thi tửu khách,

Đường ăn chơi, mỗi cách, mỗi hay,

Đàn năm cung réo rắt tính tình đây,

Cờ đôi nước dập dình xe ngựa đó.

Thơ một túi phẩm đề câu nguyệt lộ,

Rượu ba chung tiêu sái cuộc yên hà.

Thú xuất trần tiên vẫn là ta,

Sách Hoàng Thạch, Xích Tùng à cũng đáng.

Cầm tứ tiêu nhiên, kỳ tứ sảng,

Thi hoài lạc hĩ, tửu hoài nồng.

Một chữ nhàn, giá đáng muôn chung,

Người cõi thế, trăm năm là mấy nhỉ

Sách có chữ “Nhân sinh thích chí”,

Đem nghìn vàng đổi lấy tiếng cười,

Chơi cho lịch mới là chơi,

Chơi cho đài các cho người biết tay.

Tài tình dễ mấy xưa nay.

Một bài hát nói đúng khổ chỉ 11 câu. Bài này là một bài hát nói dôi khổ, có đến 17 câu. Vần lưng chỉ 2 lần, còn lại là vần liền ở cuối câu (vần chân).

Như vậy vần liền trong thơ mới không phải có từ thời Nguyễn Văn Vĩnh mà có trước đó nhiều thế kỷ, bởi ca trù thịnh hành ở đồng bằng Bắc Bộ từ thế kỷ 15. Đây là thể thơ phục vụ lọai hình ca nhạc đặc biệt, và vần liền là loại vần có sẵn trong thơ Việt Nam, không phải ảnh hưởng của thơ Pháp.

Cũng có tác giả cho rằng vần liền trong thơ 8 chữ của thơ mới bắt nguồn từ hát nói.

Tuy nhiên, như đã nói, hát nói và ca trù chỉ thịnh hành ở Bắc Bộ và giới hạn trong giới nho sĩ và đào nương nên không phải là loại hình giải trí dành cho giới bình dân và không được cả nứơc biết đến. Thế nhưng vần liền trong thơ mới là vần rất phổ biến và được người làm thơ cả nứơc sử dụng. Vậy vần liền bắt nguồn từ đâu?

Rất có thể vần liền (và kể cả vần lưng) bắt nguồn từ đồng dao.

Đồng dao là thơ ca dân gian truyền miệng của trẻ em Việt Nam những thế kỷ trước. Các bài đồng dao gắn liền với các trò chơi trẻ em và phổ biến ở mọi vùng miền, từ Bắc chí Nam, phần nhiều là ở nông thôn bởi đa phần những trò chơi đó là của trẻ em miền quê.

Có thể nói làm thơ có vần là khả năng bẩm sinh của người Việt. Trẻ con chưa đi học (và cả người lớn ít học) mở miệng ra là nói “thơ” có vần.

Đồng dao thừơng sử dụng vần lưng và vần liền . Nhiều bài dùng cả 2 loại vần. Tôi chỉ chép lại một vài đoạn đồng dao dùng vần liền nhiều hơn vần lưng.

1. Đi cầu ăn quán

Đi bán lợn con

Đi mua cái xoong

Đem về đun nấu

Mua quả dưa hấu

Về biếu ông bà

Mua một đàn gà

Về cho ăn thóc

Mua lược chải tóc

Mua cặp gài đầu

Đi mau về mau

Kẻo trời sắp tối.

2. Lặc cò cò

Mò cuốc cuốc

Cò chân bước

Cuốc chân vàng

Sang đây chơi

Ngồi đây hát

Mỏ dính cát

Thì xuống sông

Bùn dính lông

Thì đi rửa

Chân giẫm lúa

Thì phải treo

Cù kheo à ập.

3. Tập tầm vông

Con công hay múa

Nó múa làm sao

Nó rụt cổ vào

Nó xòe cánh ra

Nó đậu cành đa

Nó kêu ríu rít

Nó đậu cành mít

Nó kêu vịt chè

Nó đậu cành tre

Kêu bè rau muống

Nó đậu dưới ruộng

Nó kêu tầm vông

Tập tầm vông …

4 . Nghe vẻ nghè ve

Nghe vè đánh bạc

Đầu hôm xao xác

Bạc tốt như tiên

Đêm khuya không tiền

Bạc như chim cú

Cái đầu xù xụ

Com mắt trõm lơ

Chân đi cà ngơ

Như con chó đói

Dạo xóm dạo làng

Quần rách lang thang

Lấy tay mà túm …

Văn hóa của người Việt chắc chắn có chịu ảnh hưởng của người phương Bắc và người phương Tây vì bị họ đô hộ lâu dài. Việc làm thơ cũng vậy. Tuy nhiên, làm thơ có vần nói chung và thơ vần liền nói riêng là khả năng bẩm sinh của người Việt chứ không phải chỉ học được của người Pháp hay Tàu.   

Cụ Nguyễn Văn Vĩnh dịch baì thơ “Con ve và con kiến”, theo tôi, không phải để truyền bá loại thơ vần liền hay vần ôm, mà cụ đã tìm thấy hai nền văn hóa khác nhau có thể thơ giống nhau và đã vận dụng vần và ngôn ngữ đồng dao của người Việt để dịch bài thơ của người Pháp ấy.

NKP