NGHĨ NGẮN VỀ THƠ HOÀNG QUÝ * Lê Thiên Minh Khoa

Hoàng Quý Thi Sĩ

NGHĨ NGẮN VỀ THƠ HOÀNG QUÝ (1)

                           Lê Thiên Minh Khoa

      Nhà thơ Hoàng Quý (HQ) nay đã ngót 70, nhưng đến gần tuổi trung niên anh mới làm thơ. Dù trễ, nhưng thơ anh cứ băng băng lao nhanh về phía trước. Từ cuối thập niên 90 của thế kỷ trước đến nay, trong 20 năm, anh cho ra đời nhiều tập thơ: Giấc Phì Nhiêu (NXB Văn Học, 1996), Đi Bên Mùa Là Rụng (NXB Văn Học, 2000), Ngang Qua Cánh Đồng (NXB Hội Nhà Văn,  2002; tái bản, 2004), Giả Trang (NXB Văn Học, 2007)… cùng nhiều trường ca: Đối Thoại Trắng (2004), Những Ngấn Bùn Trên Mũi Chân Tổ Quốc (2011)…  và nhiều Giải thưởng văn học có giá trị.(2)

       … Thực ra, “văn kỳ thanh” từ lâu nhưng tôi mới “kiến kỳ hình”  Hoàng Quý sau nầy, khi chuyển sinh hoạt từ Hội VHNT Đồng Nai  về Hội VHNT BR-VT (anh là hội viên Hội nhà văn VN, sống tại Vũng Tàu), nhưng rất quý trọng anh bởi cái tâm công dân, và cái tài thơ ca của anh. Theo tôi, thơ anh ở cấp độ và xứng tầm thi sĩ, và anh là một trong những gương mặt đáng nể trọng của thi ca  Việt Nam đương đại, bởi thơ anh có một phong cách (styl) riêng, độc đáo, mới lạ, “không giống ai” cả về nội dung trữ tình lẫn thi pháp_ nghệ thuật thơ ca.

       Về nội dung trữ tình, thơ anh hòa quyện giữa một cái tôi trữ tình cá nhân ngang tàng, phóng khoáng, cháy bỏng mà nhân hậu, nhạy cảm với một cái tôi trữ tình công dân yêu thương mặn nồng, hữu trách với Tổ Quốc, Nhân Dân. Hai cái tôi trữ tình nầy được biểu hiện bằng một giọng thơ riêng, lạ, một tình cảm rạo rực, nồng nàn, say đắm cùng  những liên tưởng bay bổng, bất ngờ rất Hoàng Quý. Thi sĩ họ Hoàng   có những câu thơ, bài thơ găm sâu về thân phận con người, nhân dân làm người đọc rạo rực, bồi hồi trăn trở và những câu thơ, bài thơ lắng sâu về Tổ quốc đất nước làm xúc động, đồng điệu, khơi dậy, bừng lên tình yêu đất nước quê hương kín sâu ở mỗi người:

“Nhân dân tôi

Nhân dân cô đơn

Nhân dân khiêm cung

Kham nhẫn và dịu dàng

Người là nước mà luôn thiếu khát

Người như lúa khắp ruộng nương nước Việt

Những hạt lúa dại vụng

Ấm và xót

Ngoi trên nắng

Dạt trên nước

Xác cháy trên tay chai

Xướp ráp tận ruột

Lấm láp và tinh tươm

Thơm tho sen súng

Giấc mê mẩn người

Thảng như ca dao

Xum xuê như cổ tích”

          (Trích Trường ca: Đối Thoại Trắng)

“Nếu bạn hỏi Đất Nước tôi bao tuổi

Xin hãy đếm những ngấn bùn châu thổ quê tôi

Nếu bạn hỏi về tầng sâu lịch sử

Xin đếm những ngấn bùn bồi đắp nước non tôi”

          (Trích Trường ca: Những Ngấn Bùn Trên Mũi Chân Tổ Quốc)

         Đề từ cho tập thơ “Ngang Qua Cánh Đồng”, anh viết “Cái hạt thơ anh gieo, tôi gieo với biết bao khó nhọc có thể sẽ nên cây mà cũng có thể thui chột như chưa từng hiện hữu…”. Hạt thơ … gieo với biết bao khó nhọc. Vâng, sáng tác thơ là một lao động sáng tạo đặc thù đầy cá tính trong cô đơn và tân khổ của nhà thơ. Thơ là niềm vui, là nỗi buồn, là vết đau, là cơn co giật, là phút thăng hoa, là hoài bão khát vọng, là mồ hôi, nước mắt, kể cả là tim óc, máu thịt (đúng cả nghĩa đen và nghĩa bóng của từ “tâm huyết”) của nhà thơ và của nhân dân đã sản sinh ra mình (“Nhân dân sản sinh ra nhà thơ để nói hộ nhân dân những điều mà nhân dân không nói được”- Gamzatôp) . ..  Với phong thái tao nhã nhưng phong thế lại  vật vã, với tấm lòng trong trẻo, một thái độ ứng xử nhất quán, thẳng thắn, rạch ròi nhưng luôn luôn đằm thắm, vị tha và nhân hậu trước trùng vây tối sáng cuộc người, bằng tài năng và nghiệm sống của chính mình thơ của họ Hoàng luôn luôn gây những bất ngờ, dào dạt cảm xúc, nhiều khi khác thường, những  rung động mãnh liệt với thi hình, thi ảnh, ngôn ngữ, hình tượng thơ độc đáo, khác lạ, mới mẻ, trí huệ…:

                        

“Như một cuộc trường chinh vĩ đại

  Những ngấn bùn tụ hội ở Giao Châu

  Những ngấn bùn thăm thẳm

  Rất xưa và rất lâu

  Những ngấn bùn bất khuất

  Đắp bồi từ đớn đau

  Những ngấn bùn kiêu hãnh

  Không bao giờ cúi đầu”

         (Trích Trường ca: Những Ngấn Bùn Trên Mũi Chân Tổ Quốc)

                   “… Ai là bạn

Hãy đền với chúng tôi xoải chân trần trên cát

Lắng tiếng trở mình thao thức phù sa

Nghe đất thở dưới tán rừng châu thổ

Sưởi làn hương thắp Tết Ộng Bà

Xin bạn cứ ruổi rong thỏa thích

Suốt vòng cung đầy nắng nước non tôi

Cùng vỗ chiêng, cồng

Như vỗ những mặt trời nho nhỏ

Sẽ gặp đàn chim cổ tích bay ra

Bạn thử ướm bàn chân tõe ngón

Những bước bùn, bước mẹ, bước em tôi

Bạn sẽ hiểu vết bùn như máu đọng

Trên vai trần trên tóc khét cha tôi”

            (Trích Trường ca: Những Ngấn Bùn Trên Mũi Chân Tổ Quốc.)

         

            Ngôn từ trong thơ Hoàng Quý lạ lẫm, táo bạo, tưoi mới, đắc địa, biến ảo, nhiều khi lẫm liệt, đặc biệt rất nhiều từ “lệch chuẩn” làm người đọc vừa sửng sốt, vừa thú vị.  “Lệch chuẩn” nghĩa là vừa giống mọi người (chuẩn), vừa khác mọi người (lệch). “Giống” tức là theo chuẩn mực chung về sử dụng ngôn ngữ để mọi người hiểu được. “Khác” tức là phải có cái mới, cái lạ mới thành thơ để mọi người thích. Chẳng hạn Hoàng Quý viết: “Sóng rất ênh uôm”,“nước mắt phì nhiêu”, “cười hoang vu”, “Đuềnh đoàng nón thúng”, “Nụ thắp xanh xao”, “Ướp đêm biên tái”, “Chiều như mắt biếc”…

        Xin dừng lại ở hình ảnh “cười hoang vu”  trong  câu thơ “Chớ cười hoang vu như thế nữa” (Thôi em về đi). Hoang vu là nói về nét hoang liêu, vắng vẻ của một vùng đất,  ở đây anh dùng để chỉ nụ cười của cô gái: cười hoang vu là nụ cười trong trắng, vô tư, ngây thơ , hồn nhiên và…dại khờ. Anh lắp ghép những từ ngữ cũ kỹ để tạo thành từ ngữ mới mẻ, lạ lùng, có “hồn chữ quẫy cựa”, có sức biểu nghĩa phong phú, sức biểu cảm lắng sâu, thi hình biến ảo, thi ảnh bất ngờ…

         Tôi đã đọc trên 300 bài thơ viết trong chừng 20 năm của Hoàng Quý. Mỗi bài là một thi phẩm đúng nghĩa. Tiếng thơ vạm vỡ, tình thơ cô nén, mạch ngầm gợi nghĩ, giọng thơ sang trọng, ngôn ngữ trong trẻo, đa thanh, biến ảo, rất nhiều ma lực, tứ thơ vững chãi.

         Ai cũng biết tứ thơ là một yếu tố không thể thiếu của một bài thơ, nhất là thơ hiện đại.Tứ thơ là một khái niệm có vẻ rất khái quát và trừu tượng nên có nhiều cách diễn giải. Theo tôi, “tứ” được hiểu như là một phương thức để tổ chức liên kết các ý trong bài thơ và hệ thống các ý đó với  bức tranh tâm trạng - tình của nhà thơ và biểu hiện chúng bằng yếu tố ngôn ngữ - từ.. Cả ba yếu tố đó - tình, từ, ý - thông qua phương thức tứ, tổng hòa trong một thể thống nhất gọi là bài thơ – tác phẩm. Vì vậy, tứ được coi như xương cốt của bài thơ và là tiêu chí  bậc nhất  để phân biệt Thơ và “cái giống thơ” nhưng “không phải thơ” như vè, văn vần, khẩu hiệu minh họa, tuyên truyền cổ động… hoặc bài “ráp vần, xếp chữ” của nhiều người “chơi thơ” hiên nay mà thôi, Như thế, chất trí tuệ, năng lực hư cấu văn học và trí tưởng tượng của nhà thơ được vận dụng hết công suất để xây dựng tứ thơ mà giới chuyên ngành gọi là “cấu tứ”.

        Mỗi bài thơ của Hoàng Quý đều dệt kết đan cài và hội tụ quanh tứ với bút pháp nội tĩnh ngoại động (hoặc ngược lại) hài hòa, tinh tế, nhuần Việt, đầy sinh khí, huyền ảo (nhiều khi uyên áo, ảo diệu, mộng mị) giữa tình, từ, ý trong toàn bài. Có lẽ chính “tứ” tạo nên giọng điệu rất riêng, dữ dội mà không chói gắt, quyết liệt mà mà vẫn ấm nồng, sáng giá, cùng nhịp điệu, nhạc điệu khoát hoạt ẩn trong thơ tạo nên dư ba. Cấu trúc sáng tạo, khác thường riêng anh có thể biến những câu không vần, ngắn dài không đều nhau, và, những bài thơ văn xuôi của anh hóa thành THƠ và là thơ hay. Bài thơ văn xuôi “Giấc Phì Nhiêu” trong tập thơ cùng tên của họ Hoàng là một minh họa tiêu biểu:                       

“Rất nhiều khi ta thảng thốt mơ giấc phì nhiêu của đời người

em đâm đuống, em trỗ ống, ta đánh cồng và ca hát khúc ca

của Mường Người…”

        Xin trích lại đánh giá của cố Thi sĩ - Nhà phê bình Trịnh Thanh Sơn về Hoàng Quý và Thơ Hoàng Quý thay cho lời kết: “Hoàng Quý là một thi sĩ tài năng bẩm sinh, giọng thơ rất riêng đầy ma lực và khác thường, một giọng thơ độc đáo, một tâm tưởng độc đáo và thi pháp độc đáo. Thơ của nhà thơ tài năng và lãng tử này rồi sẽ còn phải bàn đến vào lúc những giá trị thật của thi ca được định giá sòng phẳng. Hoàng Quý là nhà thơ luôn mang nghĩa cử của một thi sĩ đích thực trong cái không gian sống đã chen chúc nhiều tệ hại.”

(Còn tiếp.)

Lê Thiên Minh Khoa

:(1): Trích trả lời phỏng vấn của Đài PTTH BRVT về nhà thơ Hoàng Quý.

:(2): Thơ   Hoàng Quý được trao tặng các giải thưởng: Giải Nhất của Ủy ban Toàn quốc Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam năm 2003 cho tập thơ “Ngang qua cánh đồng”; Giải Nhì 50 năm Văn học Biên phòng, 2008; Giải Ba cuộc thi lớn “Thơ về Hà Nội – Kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, 2010)… Toàn bộ tiền thưởng của các giải thưởng Hoàng đều  hiến tặng: Hội nạn nhân chất độc da cam/ Đi ô xin Việt nam, Quỹ mái ấm người nghèo biên giới, hải đảo, và Trường học sinh khiếm thị Nguyễn Đình Chiểu Quận Hai Bà Trưng, Hà Nội (LTMK)