ÂN TÌNH KHÓ PHAI - Lâm Bích Thủy

         

Tác giả Lâm Bích Thủy

ÂN TÌNH KHÓ PHAI

Lâm Bích Thủy sưu tầm, biên soạn, giới thiệu

Danh cầm Nguyễn Xuân Vinh (Bảy Thiều)

Trong một bức thư gửi cho ba tôi-nhà thơ Yến Lan, nhà thơ Quách Tấn chân tình khuyên anh em Văn nghệ sĩ tỉnh nhà: “Bình Định có rất nhiều nhân vật có danh mà gần một thế kỷ qua bị bỏ quên, lẽ ra chúng ta phải làm sống dậy. Rất tiếc không có người có đủ tài, học, tâm chí để cùng nhau khai thác kho tàn Văn hóa của Bình Định. Tôi nhận thấy phần đông anh em làm văn nghệ vì danh vì lợi hơn là vì bổn phận thiêng liêng, chú và anh em làm văn nghệ sỹ Bình Định đừng phụ lòng cổ nhân...”

 Về vấn đề này cũng có người rất tâm huyết như Nhà văn Thu Hoài -Tổng biên tập Báo Văn nghệ Nghĩa Bình từng viết về cụ Đào Tấn-Sư Tổ môn hát bội ở Qui Nhơn; riêng  trường hợp về cổ nhạc Miền Trung, quê ở An Nhơn, ba tôi và ông Thu Hoài đã nhiều lần bàn để viết, song chưa thực hiện được, không hiểu vì lý do gì?!...

  Lúc còn tại thế, ba tôi hay nhắc đến một người tên là Bảy Thiều. Theo ông, vào những thập niên 40-50 của thế kỷ XX, người Bình Định thường tranh luận về ngón đàn tranh tài tình, làm lay động con tim bao người của danh tài Nguyễn Xuân Vinh (tức Bảy Thiều). Vậy mà hơn ½ thế kỷ qua không có ai nhắc đến!   

    Người ta bảo, mọi vật trên thế gian có duyên thì tụ lại. Vâng, có lẽ vậy; năm 2006, người con trai út của ông, nhạc sĩ La Nhiên (Nguyễn Liên) gọi điện đến nhà, tự giới thiệu là bạn vong niên của ba tôi. Đây là cách mà ba tôi đã gián tiếp kéo tôi đến quan hệ này chăng? Ba tôi từng dạy: “Sống ở đời hiểu hiện tại nhưng phải biết về quá khứ”. Thiết nghĩ, để tỏ lòng kính trọng dù muộn màn chúng ta cũng nên tìm hiểu về người nhạc sĩ tài danh này:

  Tôi đến thăm anh tại số nhà 315 -CC16/9 Trương Định, tìm hiểu về người đã làm cho ba tôi hao tâm bấy lâu. Thú vị và xúc động biết bao, nhà anh còn lưu nhiều tư liệu về mối thâm giao giữa ba tôi và ba anh. Anh tặng tôi những tư liệu quí đó.

     Khoảng năm 1934, vào dịp Tổng đốc tỉnh Bình Định tổ chức tiệc đãi ông Chánh sứ mãn hạn công vụ trở về Pháp. Tỉnh Trưởng yêu cầu “Ông Phòng thành” cho lính mời nhà danh cầm ở No. 92, Rue du Cửa Đông à Bình Định. Trát mời có nội dung “Tỉnh cần ông Xuân Vinh hầu đờn cho “dạ tiệc…” Chú lính mang Bản trát đến nhà với thái độ khiếm nhã. Đúng lúc có thi sĩ Xuân Khai (Yến Lan) đến thăm. Chứng kiến sự vô lễ của lính lệ đối với một người danh tiếng như Xuân Thiều; Xuân Khai bực lắm, nhìn thẳng vào mắt anh ta, hỏi “Chú có biết đây là ai không? Biết rồi sao chú mày vô lễ thế? Chú lính cúi đầu phân trần “Ông Phòng thành bảo tôi phải nói như vậy để người nhận “trát ” không dám bê trễ!...” Hôm đó, cụ Thiều nhã ý mời Xuân Khai cùng vào dinh.

  Sáng hôm sau, Xuân Khai đến thì vừa có chiếc xe kéo dừng trước nhà, một người đàn bà Pháp bệ vệ, sang trọng bước xuống, hỏi đích danh ông Bảy. Rồi, họ nhận ra là người quen từng tranh luận với nhau tại các Diễn đàn Văn nghệ ở Huế trước đây.

 Không biết khi còn sống; anh Nhiên và ba tôi thân thiết đến cỡ nào, song qua buổi tiếp xúc lần đầu, dù đã đi xa, nhưng tôi vẫn thấy bóng dáng cha mình trong anh. Anh nhắc về ông với một tình cảm trân trọng; sự ngưỡng mộ của anh đối với ông càng cũng cố cho tình cảm giữa ba con người - cha con anh và ba tôi bằng một ân tình khó phai. Đặc biệt những chuyện kể của anh về ông khiến tôi càng thấy tự hào. Anh không ngớt khen ngợi sự tinh tế của Yến Lan, hiền lành, nhưng cương trực, luôn bênh vực lẽ phải; và   ông đã cứu ba anh - một danh tài phẩm gía cao tránh được phiền toái vì một hành vi kém nhân cách do cậu ruột anh gây nên.

  Câu chuyện xảy ra ở thời gian anh và ông cậu học cùng với hoàng tử Shihanou tại trường Gaglin ở Nha Trang. Những tưởng cậu Nguyễn sĩ Quí là danh cầm Xuân Thiều, nên ngài thường biếu ông vài đồng Đông Dương để tiêu xài. Ông cậu cho thế là oai  mà không biết thằng cháu vô cùng xấu hổ thay cho cha. Xuân Khai tình cờ biết được. Thấy việc lạm dụng này sẽ hủy hoại thanh danh của ông bạn già đáng kính. Nhân được Xuân Thiều mời đi thăm con và viếng cảnh đẹp Miền Trung; Xuân Khai hân hạnh được trực kiến Shihanou. Lúc đến Đại Lãnh, bãi biển đẹp của Phú Yên, phút giao lưu với vị vua tương lai của Căm-pốt, Xuân Khai cố ý ca ngợi tài năng Xuân Thiều. Lúc đó, Shihanou mới hay, người bấy lâu ông tưởng là danh tài, chỉ là bạn học cùng lớp. Ngài tức vì bị lừa lâu như vậy, nhưng nể lời xin lỗi của Xuân Khai, Ngài bỏ qua, song từ đó shihanou không quan hệ với cậu của anh nữa. 

 

 Sau Cách mạng Tháng 8, một thời gian ngắn, người ta gọi Qui Nhơn là thành phố Tăng Bạt Hổ, còn huyện An Nhơn là Thống Can. Hồi ấy, người dân nơi đây, lần đầu tiên đã bầu Xuân Khai làm Chủ tịch Văn nghệ; nhưng ông từ chối vì thấy nhạc sĩ Xuân Thiều mới đủ khả năng, tài đức đảm đương việc này. Thái độ cư xử tinh tế và tế nhị đó khiến Xuân Thiều càng yêu quí và nể trọng chàng thi sĩ họ Lâm hơn...

 

  Sau lần đi thăm anh La Nhiên về, với tư liệu trong tay, tôi có thể tiếp tục việc bỏ dở của ba tôi và ông Thu Hoài. Tôi đã viết: “Nhớ tiếng đàn cậu Bảy Thiều”. Bài viết này sẽ giúp các bạn biết thêm về một danh tài về Đàn tranh của Trung Bộ mà bấy lâu bị lãng quên:

   Cách đây hơn hai mươi năm vào ngày 20-5-1988, cụ Tôn Thất Doãn–nhà sưu tầm tiểu sử các danh cầm nhạc Huế (Việt Kiều từ Bỉ, nay đã qua đời) gửi cho Ban Biên Tập Báo Long An một bức thư, trong đó có đoạn:

 “Điểm thắc mắc lớn nhất của tôi là tại sao đối với một “ngôi sao” rực rỡ như Bảy Thiều” mà chưa hề được một bài viết nào tương xứng trong giới sưu tầm nhạc cổ Trung phần ở Việt Nam (?!) Tôi hy vọng… nếu có thể được thì kính nhờ quí Báo chuyển dùm những lời hứa quan trọng sau đây đến các Bạn Văn Nghệ Nghĩa Bình: Chúng tôi xin cung cấp cho các bạn văn nghệ ấy một cuộn bande-Magnétophon có thu tiếng đàn tranh của Bảy Thiều tức Nguyễn Xuân Vinh. Chắc các bạn sẽ hài lòng vì chúng tôi sẽ xin phép Giới chức có thẩm quyền thuộc Nhà Bảo Tàng Phát Thanh và Truyền Hình Pháp để thu lại tiếng đàn mà các bạn đang cần làm “chứng liệu” hiện còn lưu giữ tại đây. Đó là một trong rất nhiều tư liệu hiện đang được bảo tàng qua kho tư liệu của đài Bá Âm – France-Asia. Đĩa nhạc thu tiếng đàn Bảy Thiều qua 2 bản - Tứ đại cảnh và Tứ đại oán hồn năm 1939 là loại đĩa nhựa 33,5 tours.

 - Xuân Thiều là người con thứ Bảy của ông Nguyễn Kỷ, sinh năm 1895 tại làng Mỹ Phú, huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định. Cha ông làm quan hậu bổ (ngang quận trưởng) ở các tỉnh gần Cố Đô Huế. Ông nổi tiếng thanh liêm, hâm mộ nghệ thuật, ca nhạc. Mẹ là Phan thị Xuân. Tuy nhan sắc của bà không mặn mà nhưng rất giỏi các loại đàn. (Bà là chị ruột của quan Tuần vũ Đào Phan Duân, ở làng Biểu Chánh, huyện Tuy Phước. Ông bị buộc về hưu sớm vì dám chống Tây.) Bà là cháu ngoại của Phan Thị Y–người hầu thân tín nhất của hàng quí phi Từ Dũ. Bà Y là người phụ nữ độc nhất được cung đình chọn để đào tạo phục vụ lâu dài cho cung đình. Qua đó, tài năng của cậu Bảy có được là chịu ảnh hưởng từ bà ngoại và mẹ ông mà ta gọi là “con nhà nòi”

  Đây nữa, hai người anh của ông đều là những danh cầm nổi tiếng. Anh thứ Năm Nguyễn Phan Tần, sống bên ngoại ở Vĩnh Long. Ông chuyên viết, soạn sách giáo khoa. Ngoài ra ông còn nổi tiếng là nhạc sĩ đàn tay trái. Ông có công đưa các câu ca dao trữ tình vào các điệu lý của miền Tây Nam Bộ.

   Người anh thứ sáu Nguyễn Phan Trà lúc mới 5 tuổi đã bộc lộ tài năng hiếm có, chơi được nhiều loại kèn Tây (trompettr, clarinette). Năm 1931 ông này được nhận vào nhạc viện Nancy-Paris và tám năm sau Hoàng cung Thái Lan mời làm trợ lý chuyên môn cho nhạc trưởng – Ban nhạc Hoàng gia Xiêm.

  Nếu vào thế kỷ 19 người Bình Định hay nhắc tới giai thoại văn học của cha con cậu Tú Khuê ở làng Vân Sơn xã Nhân Hậu với những văn sĩ lừng danh như Nguyễn Bá Huân, Nguyễn Trọng Trì thì vào đầu thế kỷ 20 họ lại bàn về anh em họ Phạm là Phạm Văn Ký, Phạm Hổ, Phạm Thế Mỹ v.v…cuối cùng là giai thoại về tiếng đàn của cha con nhà Nguyễn Xuân Vinh 1895-1952)

  Nguyễn Xuân Vinh giỏi cả đàn Tranh lẫn đàn Nguyệt. Cuộc thi biểu diễn đàn dân tộc với qui mô lớn nhất nước vào năm 1930 tại kinh đô Huế. Ông đã đoạt giải quán quân về đàn tranh với số điểm tuyệt đối 20/20, so với giải nhì là ông Đội Trác chỉ chiếm 14,5 điểm. Thời bấy giờ các báo đã viết về tài xuất chúng của ông - thí sinh độc nhất không phải người Huế. Tờ Báo Paris Soir cũng phải thốt lên “Lần đầu tiên người Bình Định đàn Huế hay nhất Huế ”

   Không biết tự bao giờ những âm thanh kỳ ảo cung trầm, cung thương từ tiếng đàn ông Bảy thánh thoát nao chảy trong tôi dù chỉ qua âm hưởng của bài thơ:

Ngồi ở Dịch đình nghe đàn tranh

 (Kính tặng Nguyễn Xuân Vinh-Bảy Thiều- Nghệ sĩ tài hoa):

Đàn trôi êm êm qua đêm không sương

Nghe đàn trôi muôn lòng sôi yêu đương

Ôi mong lung ai rung giây tâm hồn

Đời cùng trôi cùng chơi vơi theo đàn

Trăng nương tường cong vin khóm lê

Hương ngưng lư đồng phong dáng nghê

Cánh vạc lạc đàn sa mái cuốn

Con đò lênh đênh quên bờ về

           

Xuyên qua vườn gòn lòn mây thu

Xuyên qua lầu đông thông vi vu

Đàn trôi, đàn trôi ngưng lưng trời

Tương tư tuông dòng chừng bao nguôi

            (Xuân Khai - Bình Định 1935)

(Lầu Dịch Đình-chỗ ấy nay là Nhà Văn Hóa thị xã An Nhơn)

Để khách quan hơn, tôi tìm hỏi thăm những người có tuổi như nhà nghiên cứu Văn học hiện đại - Đinh Tấn Dung, NSUT Khánh Cao cha của Nghệ sĩ nhân dân Trà Giang, nhà giáo Cao Kế, và anh chị em ở thị trấn An Nhơn về cụ Bảy.

  Khi cái tên Bảy Thiều được nhắc đến, ai cũng xuýt xoa “tiếng đàn của ông ấy là tiếng đàn “thoát tục”, tiếng đàn “ma quái”. Giữa đêm khuya thanh vắng, tại hiên nhà mình (số 92 Rue du Cửa Đông Bình Định), ông Bảy ngồi đàn. Tiếng đàn vừa rung lên âm thanh trầm bỗng, nhặt khoan trong không gian, thì không ai bảo ai, rất đông người, kể ca gia đình bề thế, hay người nước ngoài-Ấn độ, lặng lẽ đến ngồi cạnh nhau, chật cả ba bậc cấp Dịch Đình để thưởng thức.

    Nói về cụ Bảy Thiều, ông Tôn Thất Doãn thuật lại câu chuyện do ông Quách Tạo, nguyên là chánh án TAND LK5 cũng là nhà nghiên cứu văn nghệ thời bấy giờ, kể rằng:

  Xuân Thiều đàn tranh giỏi và nổi tiếng từ thời còn để chỏm nhờ có bố là danh cầm Xuân Kỷ-quê mẹ Tân An, quê nội Vĩnh Long, một vùng đất trù phú, chịu ảnh hưởng sâu sắc nếp sống phong lưu, tài tử. Bố của Xuân Thiều thường được các quan lớn vời về tư dinh hòa nhạc. Lúc bấy giờ có một vị Tổng đốc mới về nhậm chức, chơi đàn cũng kha khá nhưng bản tính tự cao, tự đại. Vị Tổng đốc ấy cao hứng mời hai cha con Bảy Thiều vào đọ tài, xem có đúng như lời khen của giới hâm mộ không. Trong cuộc thi tài, ông Tổng đốc chọn cây đàn tranh và mời mọi người hòa tấu một bản mở màn. Ngay từ lúc vừa khởi tấu vài câu dạo đầu “prélude” dành cho đàn tranh, Bảy Thiều vụt đứng dậy trước sự ngơ ngác của mọi người, lễ phép xin cáo biệt. Có một quan lớn trợn mắt quát, hỏi tại sao vô lễ thế, cậu bé chưa kịp trả lời, cha cậu nhanh nhẹn chạy đến bế xốc con và xin lỗi mọi người ra về. Về sau người ta mới biết lý do cậu bé vô lễ chỉ vì cậu không chịu được thái độ “kiêu kỳ” của tân Tổng đốc khi cậu nghe qua; thấy tiếng đàn của ông ta quá tồi.

   Người ta cho rằng “Tiếng đàn ông Bảy nếu những người rành về âm nhạc, đã một lần nghe thì không thể quên được.” Tình cờ tôi đọc được tờ “Nội san khảo cứu Văn hóa Phương Đông số 5-2003 (9) đã thú nhận: “Tôi là người may mắn còn sót lại cho đến hôm nay để kể lại đôi nét cảm nhận đặc biệt của mình đã hơn một lần được thưởng thức tiếng đàn tranh do nghệ sĩ Bảy Thiều biểu diễn… ” 

 Vào năm 1935, Triều đình Huế đã chọn một số nghệ sĩ đàn ưu tú nhất để tháp tùng Ban nhạc Cung đình đi thi nhạc Huế tại New York. Nguyễn Xuân Vinh là một trong số người được cử đi. Thật không may, đúng lúc ấy thì vợ ông qua đời. Nỗi buồn mất vợ, nỗi buồn không được tham gia dịp may hiếm có trong đời, khiến vết thương lòng ông rộng ra. Càng buồn ông đàn càng hay. Nỗi buồn như luồn vào từng cung thương, cung trầm của ông khiến người nghe tưởng mình đang nghe những lời nức nở từ thế giới bên kia vọng về. Tiếng đàn của ông được nhiều người ngưỡng mộ, đánh giá cao trong những thập niên 50-60 thế kỷ 20.

  Ngày tạ thế của danh cầm tài hoa này đã để lại cho giới âm nhạc và người hâm mộ một mất mát lớn. Ông nghè Đào Thuyên ở làng Biểu Chánh khóc tiễn bạn:

Bất tại nhân gian Thập lục Huyền

Xuân Thiều danh nhạc tứ hoa niên

Sổ văn trích trích như tinh lạc

Kim nhật do hồ tự lãng tiên

 Dù quê hương An Nhơn nói riêng, Bình Định nói chung có lỡ quên ông thì ở tận bên kia trái đất vẫn còn có người rất trân trọng đã gìn giữ những gì ông để lại, dù rất ít ỏi. Họ cho biết:

  “Mới đây nhóm nghệ sĩ gốc Việt ở Pháp cho biết họ đã tìm thấy trong kho lưu trữ Tư liệu nhạc cổ Đông Dương, bản nhạc của một nhạc sĩ quá cố - đồng hương với thi sĩ Lâm Thanh Lang (Yến Lan) mà theo họ nói đã gặp nhiều khó khăn gần 30 năm trong việc xác định tên của tác giả - đó là bản Cung Nam Oán (còn gọi là Sài Gòn Oán khúc) ký hiệu SGOK. Bà Denise Nguyễn - thành viên quan trọng nhất của nhóm sưu tầm cho biết: Nhờ nét “âm hưởng” trong bài thơ mang tên “Nghe đàn tranh bên thềm Dịch Đình” của nhà thơ Yến Lan mới nhận ra bản nhạc mê ly này là của ông Bảy Thiều

 Tài sản của nhà danh cầm để lại không thể cân đo đong đếm được, vì đến thì vô hình, đi không để lại dáng! Nhưng những gì người ta còn nhớ về ông là đức độ và sự lao động nghiêm túc.

  Thể hiện cái nhìn công tâm về lịch sử và biểu lộ tấm lòng của người hôm nay đối với bậc tiền bối. Hy vọng rằng các nhà nghiên cứu về danh nhân Bình Định, hãy thẩm tra, phát hiện để tôn vinh, bảo tồn những vốn quí của quê hương, tuy muộn còn hơn không. 

  Nhân đây cũng xin nói về anh La Nhiên–người con trai út của ông Bảy Thiều một chút. Tên thật anh là Nguyễn Liên. Trong 9 năm kháng chiến, anh làm công tác phụ trách thiếu nhi. Bạn bè anh hay gán ghép anh với cô Nha (cô có em gái tên là Trang vì quê ở Nha Trang). Sinh hoạt cùng nhóm, thấy cô vừa xinh vừa hiền lại thông minh nên anh đem lòng yêu cô. Song le, ba anh-nhà danh cầm nổi tiếng không thể chấp nhận, vì ba cô Nha chỉ là một ông thợ sửa xe đạp - không môn đăng hộ đối! Nhưng anh thường trốn cha mẹ rủ cô đi chơi Qui Nhơn, Đập Đá. Cha anh biết, tìm cách ly tán họ. Không  được gặp nhau, nỗi nhớ anh quặn cả tim, rồi cô mắc bệnh thất tình, rồi uống thuốc tím tự tử... Câu chuyện tình của anh và cô Nha được các văn nghệ sĩ Bình Định bấy giờ viết thành kịch bản, lấy tên là “Chuyện tình Liên-Nha” diễn ở thị trấn nhiều lần. Sau đó chuyện tình này được quay thành phim tại Thành phố Marseille của Pháp.

   Nghe anh kể vậy chứ tôi chưa có cơ hội được xem!  

                                                Lâm Bích Thủy