NGỌA LONG CƯƠNG VÃN - Tản mạn về quê hương Quảng Trị - Giáng Ngọc

               

Tôi sinh ra và lớn lên tại Quảng Trị. Mặc dầu thời thơ ấu tôi theo gia đình đi nhiều nơi khác như Thừa Thiên-Huế, Quảng Bình, Quảng Nam-Đà Nẵng, nhưng nơi có nhiều kỷ niệm nhất vẫn là quê hương Quảng Trị.

          

Thị xã Quảng Trị trước năm 1975 gồm có 5 phường. Phường Đệ Nhất, Đệ Nhị là trung tâm của thành phố nằm trên hai con đường chính Trần Hưng Đạo và Quang Trung. Phường Đệ Tam giới hạn từ con đường Phan Đình Phùng chạy dọc băng qua Quang Trung bên hông trường Trung học Thánh Tâm trở lên đường Hồ Đắc Hanh giáp với thôn Thạch Hãn. Phường Đệ Tứ kể từ chùa Tỉnh Hội (trên đường Gia Long chạy dọc theo con đưòng đi về phía đông giáp với thôn Hạnh Hoa). Bên dưới là thôn Trí Bưu xuyên qua cánh đồng là Quy Thiện thuộc xã Hải Quy. Thôn Thạch Hãn nằm về phía Tây Bắc giáp với Quốc lộ 1A. Qua bên kia đường Quốc lộ là địa phận La Vang và đường lên Tích Tường, Như Lệ.

 

Bên kia sông qua cầu Thạch Hãn, rẻ trái là đường lên An Đôn. Xa hơn nữa đến Ba Lòng, rẻ phải là thôn Nhan Biều.Thôn Đệ Ngũ nằm trên con đường Trần Hưng Đạo kể từ nhà máy nuớc đá của anh Nguyển Văn Hiếu trở lên Ga xe lửa Quảng Trị (nằm phía bên kia quốc lộ 1A).

    

Thị xã Quảng trị rất nhỏ, có con sông Thạch Hãn chạy theo từ nguồn núi (phía Tây) và ra biển đến huyện Triệu Phong rẻ ra hai nhánh, tạo ra một ngã ba. Ở đây có rất nhiều con hến. Dân hai vùng bên kia Nhan Biều, bên này chợ Sãi có hai vạn đò sinh cơ lập nghiệp từ lâu đời chuyên khai thác hến.

        

Thành phố Quảng Trị gắn liền với cái tên Nguyễn Hoàng mà đến nay mọi người dân Quảng Trị đều biết và không bao giờ quên.

   

1/ Kể từ năm 1558, tháng 10 âm lịch, Chúa Nguyễn Hoàng mà người dân thường hay gọi là chúa Tiên, được cử vào trấn đất Thuận Hóa. Chúa bắt đầu lập dinh tại làng Ái Tử (còn gọi là Kho Cây Khế), thuộc huyện Triệu Phong ngày nay.

   

2/  Trường Trung Học NGUYỂN HOÀNG: Khi tôi lớn lên đi học tiểu học trường Nam Quảng Trị, thì tôi đã thấy có trường Trung Học Nguyễn Hoàng. Lúc đó (1954-1956) Trường tọa lạc ở Vưòn Hoa, mà dân thành phố thường gọi nôm na là Vườn Bông. Trường có hai dãy nhà trệt đối diện nhau, mái lợp xen kẻ tranh ngói, vì mưa nắng nhiều mùa nên phải chịu nhiều thay đổi. Trước nhà tôi là nhà anh Nguyễn Châu. Khi tôi đi học tiểu học, tôi đã thấy anh Châu học ở đó và sau này anh vào học Quốc Học Huế. Rồi trở thành giáo sư dạy triết. Hiện nay anh cư trú tại thành phố San Jose Bắc California Hoa Kỳ.

 

Bên trái của trường hồi đó còn có Ty Hiến Binh mũ đỏ do Pháp để lại. Gần đó có một cái bến mà chúng tôi vào mùa hè thường tắm, bơi qua sông đến bãi Nhan Biều, ở đó có nhiều cây trái dưa, để bắt dế.

  

Sau này, trường Trung Học Nguyễn Hoàng được xây dựng trên sân vận động Quảng Trị, và mãi lâu lắm trường TH Nguyễn Hoàng mới bắt đầu có cấp ba tức là từ đệ tam đến đệ nhất. Trước đó chỉ có từ đệ thất đến đệ tứ. Mọi thay đổi theo thời gian ....

 

Có một bài dân ca liên hệ mật thiết với dân Quảng Trị:

    

Mẹ bồng con ngồi cầu Ái Tử*                   

Thiếp trông chồng đứng núi Vọng Phu                   

Trông chồng bóng xế trăng lu                 

Xuất gia đầu Phật đi tu cho rồi

(*Có nơi ghi là “Mẹ bồng con ra cầu Ái Tử)

 Bài này sáng tác theo thể song thất lục bát vào thời kỳ Nam Tiến vượt Hoành Sơn, vượt sông Danh (Linh Giang) còn gọi là sông Ranh (chia hai ranh giới) thời Trịnh- Nguyễn phân tranh.

     

[Có những hòn vọng phu dọc theo duyên hải Việt Nam dài hơn hai ngàn cây số ...,  ở đó, dân thường hay trông thấy những ngọn núi có hình dáng mẹ bồng con cho nên gọi là "Hòn Vọng Phu". Nhưng, chỉ có một ngọn được chính thức gọi là "Hòn Vọng Phu " - La Mère et L’Enfant. Đó là ngọn núi tọa lạc ở phía Tây Bắc Ninh Hòa, Khánh Hòa, giáp với tỉnh Phú Yên].

   

Chúng ta biết rằng vào năm 1570, Chúa Nguyễn Hoàng dời dinh đến làng Trà Bát phía Nam Ái Tử, cũng thuộc huyện Triệu Phong. Đến năm 1660 thì Chúa lại dời dinh về phía Đông làng Ái Tử, dinh ấy gọi là Cát Dinh. Vào lúc đó, Chúa Nguyễn Hoàng còn vâng lệnh vua Lê Thế Tông và Chúa Trịnh Tùng ra Thanh Hóa để bàn việc ... Chúa Nguyễn đến thăm quan Thái Phó Nguyễn Hữu Liên và được cho xem bài văn ứng thi của thí sinh Đào Duy Từ tỏ bày thiên tài an bang tế thế. Trọng người tài giỏi, Chúa Nguyễn đã thân hành đến nhà, giúp đỡ tiền bạc cho Đào Duy Từ lo thang thuốc cho mẹ già, cùng an ủi việc Đào Duy Từ bị đánh rớt khoa thi lý do con nhà "xướng ca vô loại". Sau đó, Đào Duy Từ chịu tang mẹ là bà Vũ Kim Chi vừa mới tự sát vì sự tố cáo và áp bức của tên xã trưởng Lưu Minh Phương (theo Thái Văn Kiểm).

  

Chúa Nguyễn dặn dò với Đào Duy Từ rằng "-Lão Phu về Nam trước, đắp sẵn bái trướng chờ đợi tiên sinh. Nay, lão phu đã 70 tuổi rồi, nếu chẳng may thất lộc thì cũng không quên dạy, truyền lại cho con cháu đón tiên sinh về Nam để nghe lời chỉ dạy của tiên sinh mà lập nghiệp lâu dài.”

  

Từ đó, hai người có sự tương thân, tương kính. Nơi chỗ ở của Đào có treo một tấm hình vẻ Lưu Huyền Đức, Quan Vân Trường và Trương Dực Đức dầm mưa đội tuyết để thỉnh cầu Khổng Minh. Hai người cảm hứng bèn làm nên một bài thơ như sau:

Chúa Nguyễn xướng: 

Vó ngựa sườn non đá chập chùng

Cầu hiền lặn lội biết bao công

Đào Duy Từ tiếp:       

Đem câu phò Hán ra dò ý                                        

Lấy nghĩa tôn Lưu để ướm lòng

    

Chúa Nguyễn:

Lãnh thổ đoán chia ba xứ sở                                        

Biên thùy vạch sẵn một dòng sông

  

Đào Duy Từ:

                

Ví chăng không có lời Nguyên Trực

Thì biết đâu mà đón Ngọa Long.

        

Mấy năm sau Đào Duy Từ rời quê hương Thanh Hóa vào Nam tìm Nguyễn Hoàng, nhưng chúa Nguyễn bận đi kinh lý, hai bên không gặp được nhau. Đào Duy Từ bèn đi thẳng vào Bình Định làm gia nhân và chăn trâu cho nhà phú hộ Chúc Trịnh Long ở làng Tùng Châu, rồi sau được quan Khâm Lý Trần Đức Hòa, vì đọc bài "Ngọa Long Cương Vãn",  biết rõ tài năng của họ Đào, nên tuyển dụng và gả con gái cho Đào Duy Từ.

   

Hai bài ngâm với chúa Nguyễn và bài "Ngọa Long cương vãn", Đào Duy Từ  so sánh mình với con rồng nằm trên đồi cao, đang chờ cát nhật để xuất hiện.

   

Chúa Nguyển Hoàng mất năm Qúy Sữu 1613, hưởng thọ 90 tuổi (1525-1613), nhằm niên hiệu Hoàng Định thứ 14 đời vua Lê Kính Tông. Lúc lâm chung đã dặn kỷ con là Phúc Nguyên rằng "-Ngày trước ta ra Thanh Hóa đã gặp Đào Duy Từ. Là một bậc kỳ tài và có uớc hẹn với ta. Nếu ông ta có đến thì phải trọng dụng ngay.”

  

Phúc Nguyên được dân ba vùng Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên thương mến và thường gọi là Chúa Sãi, vì Chúa vận y phục và ăn chay trường như một nhà tu hành đạo Phật. Ở huyện Triệu Phong có một cái chợ gọi là chợ Sãi do chúa lập thời kỳ đó rất phồn thịnh.

  

Chúa Sãi nối nghiệp lớn của chúa Tiên Nguyễn Hoàng, là người con chí hiếu nghe lời cha trối, bèn họp triều thần bàn họp việc nước. Sau đó, Trần Đức Hòa tiến cử Đào Duy Từ. Chúa đọc bài "Ngọa long cương vãn", nhận thấy tài ba lỗi lạc của Đào Duy Từ nên trọng dụng ngay.

Sau này Đào Duy Từ đã xây hai chiến lũy mà nổi tiếng là lũy Thầy đã ngăn cản quân của vua Lê-Chúa Trịnh.

   

Năm 1626, Chúa Sãi dời dinh vào làng Phúc An (thường gọi là Phước Yên - vì húy) thuộc huyện Quảng Điền-Thừa Thiên. Thời đó trong dân gian còn lưu truyền mấy câu:

Nhớ em, anh cũng muốn vô

Sợ truông nhà Hồ, ngại phá Tam Giang

Phá Tam Giang ngày rày đã cạn

Truông nhà Hồ nội tán cấm nghiêm

   

- Nội tán tức là ông Nguyễn Khoa Đăng đã dẹp yên bọn giặc cướp vùng Hồ Xá -Vĩnh Linh thuộc tỉnh Quảng Trị. Bên ngoài Ái Tử là Đông Hà, nơi đây có con sông sau này gọi là sông sông Hiền Lương (Bến Hải) do chữ Bến Hói ngày xưa, nay đọc chại thành Bến Hải, nơi chia cắt (vỉ tuyến 17) đất nước Việt Nam suốt 20 năm. Đến nay vẫn còn là dấu ấn của một thời chiến tranh.

  

Thành phố cũ Quảng Trị bị bom đạn chiến tranh cày nát. Nay một thành phố mới được thành lập, dấu tích vẫn còn lại cái cổ thành Đinh Công Tráng mà thôi.

    

Khu hành chính của tỉnh Quảng Trị nay được di dời ra Đông Hà. Nơi đây bây giờ to lớn, nhà cửa mọc lên và trải rộng ra với diện tích gấp 3,4 lần ngày xưa.

    

Lịch sử đã sang trang, dấu tích vẫn còn đó, nhưng lớp người lớn lên trước thì cứ dần dần vơi đi. Tre già, măng mọc, và cứ thế ..., người dân Quảng Trị vì thời cuộc đã tứ tán đi khắp nơi lập nghiệp. Tuy nhiên, bất cứ ở đâu, họ đều mong nhớ và hoài thương quê hương, nơi mang nhiều kỷ niệm của thời thơ ấu.

                                                              Giáng Ngọc
                                                                           giangngochn29@gmail.com
                                                            (CHLB Đức)

*****

Phần sưu tầm của VNQT:

Ngọa Long cương vãn

Đào Duy Từ

Cửa xe chầu trực sớm trưa

Thấy thiên Võ cử đời xưa luận rằng

An, nguy, trị, loạn, đạo hằng

Biết thời sự ấy ở chưng sĩ hiền

Hán từ tộ rắn vận thuyền

Ba phân chân vạc, bốn bên tranh hùng

Nhân tài tuy khắp đời dùng

Đua chen trường lợi áng công vội giành

Nào ai lấy đạo giữ mình

Kẻ đua với Nguỵ, người dành về Ngô

Nam Dương có kẻ ẩn nho

Khổng Minh là chữ, trượng phu khác loài

Một mình vẹn đủ ba tài

Phúc ta gẫm ắt ý trời hậu vay

Điềm lành thuỵ lạ đã hay

Đời này sinh có tài này ắt nên

Bèn xem lằng lặng một hiên

Nhà tranh lều cỏ tính quen bơ sờ

Ba căn phong nguyệt hứng thừa

Bốn mùa đều có xuân ưa bốn mùa

Nước non khéo vẽ nên đồ

Thấp cao phượng diễu, quanh co rồng nằm

Vững bền chủ khách chiêu đăm

Minh đường rộng mở thiên tâm phẳng bằng

Tri âm những đấng khác hằng

Trúc tùng bầu bạn, mây giăng láng giềng

Đất lành cấu khí linh thiêng

Một bầu thế giới thiên nhiên hữu tình

Lâm tuyền trong có thị thành

Phàm trần tựa ít, cảnh thanh thêm nhiều

Thú vui bốn thú thêm yêu

Kìa ngư, nọ mục, ấy tiều, này canh

Hạc già chực cửa nghe kinh

Trái dâng màu thắm, thức xanh vượn quỳ

Gác tường bóng trúc thưa che

Ngõ đua hạnh tía, hiên khoe cúc vàng

Khúc cầm cổ cẩm cung xoang

Ca ngâm Lương phủ đạo càng hứng mau

Cửa kho vô tận xiết đâu

Thú vui ta thú, ai dầu mặc ai

Thanh nhàn dưỡng tính hôm mai

Ghềnh trong cuốc nguyệt, bãi ngoài cày mây

Lợi danh nào chút nhúng tay

Chẳng hiềm tạo vật, không say thế tình

Dựa song hé bức mành mành

Gẫm chưng trời đất công danh mấy người

Doãn chưa đặng lễ Thang mời

Cày kia chưa dễ buông nơi nội Sằn

Lã dù chưa gặp xe Văn

Câu kia chưa dễ gác cần Bàn Khê

Gẫm xem thánh nọ hiền kia

Tài này nào có khác gì tài xưa

Làu thông trận pháp binh cơ

Lược thao đã đọc thất thư lại bàn

Huyền vi làu biết thế gian

Máy linh trời đất tuần hoàn làu thông

Thảo lai trong có anh hùng

Miếu đường chống vững thấy còn tài cao

Có phen xem tượng thiên tào

Kìa ngôi khanh tướng nọ sao quân thần

Có phen binh pháp diễn trần

Điểu là xà trận, phong vân ấy đồ

Có phen thơ túi rượu hồ

Thanh y sớm chực, hề nô tối mời

Chốn trong danh giáo có vui

Bàng nhân chẳng biết rằng người ẩn tiên

Hùm ngâm gió thổi tự nhiên

Chúa tôi sao khéo hợp duyên thay là

Ngạc thư mở phút tâu qua

Xe loan tạm khuất hai ba phen vời

Dốc lòng phò chúa giúp đời

Xoay tay kinh tế, ra tài đống lương

Cá mừng gặp nước Nam Dương

Rồng may Thiên Hán vội vàng làm mưa

Chín lần lễ đãi quân sư

Phấn vua lây bén móc mưa gội nhuần

Hai vai gánh nặng quân thân

Chín phần ở thảo, mười phần trọn ngay

Bính quyền việc nẩy đương tay

Lâm cơ chế thắng, một này địch muôn

Trận bày Bác Vọng thiêu đồn

Bạch Hà dụng thuỷ Hầu Đôn chạy dài

Ra cờ mới biết sức trai

Có tài thiệt chiến có tài tâm công

Giá nghiêm thuyền dựa vịnh sông

Đón muôn tên Nguỵ nộp cùng Chu lang

Hoả công dâng chước lạ nhường

Gió ngàn Xích Bích thổi tàn Nguỵ binh

Hoa Dung khiển tướng phân doanh

Gian hùng sớm đã nép mình phá gan

Thần cơ bí kế chước toan

Kinh Châu trước hẹn giục thuyền rước sau

Hoà thân đôi chước dấu nhau

Tiên sinh chước ấy Ngô hầu kế sa

Chước dùng bảy bắt bảy tha

Oai trời nhường ấy giặc đà chạy tênh

Có phen bắc phạt ra binh

Tiết bền vàng đá, nhật tinh ấy lòng

Éo le thiên thuỷ chước dùng

Khương Duy sớm đã kế cùng bó tay

Thần tiên mấy chước xa bày

Đào Châu lá rụng, lò bay phới ngàn

Trên thành làm chước gảy đàn

Sa cơ, Trọng Đạt nép gan kinh hồn

Nỏ trời phục cửa Kiếm Môn

Mã Lăng mất vía Bàng Quyên khác gì

Chước nào chước chẳng ngoan nguỳ

Chốn thì lưu mã, chốn thì mộc ngưu

Rất bền đánh dựng công nhiều

Hoa di tiếng dậy, dã triều danh hay

Khăng khăng một tiết thảo ngay

Tôn phù chính thống sáng tày nhật tinh

Sửa sang nghiêm cẩn phân doanh

Tôi loàn con giặc chạy tênh bời bời

Hán gia chín vạc phù trì

Suy thôi lại thịnh, nguy thì lại an

Công lênh kể ở nhà quan

Cây bằng thạch trụ Thái sơn kia là

Non xanh, nước biếc chẳng già

Trai mà nhường ấy đích là nên trai

So xem đời lẽ đâu hai

Tài này ấy chẳng là tài quân sư

Luận đời Tam Quốc hữu dư

Luận đời tam đại còn chờ nhẫn sau

Hai triều tù gót nhẫn đầu

Bái tướng phong hầu ai dễ dám ghen

Muôn đời nhân vật kính khen

Để công trúc bạch, chép tên cân, thường

Phúc trời còn tỏ lòng cương

Ắt là Hán thất khôn lường thịnh suy

Hưng vong bỉ thái có thì

Chớ đem thành bại mà suy anh hùng

Chốn này thiên hạ đời dùng

Ắt là cũng có Ngoạ Long ra đời

Chúa hay dùng đặng tôi tài

Mừng xem bốn bể dưới trời đều yên

Nguồn: http://www.viethoc.org/phorum/read.php?9,3854