TIN YÊU VỀ NHỮNG CUỘC ĐỜI - Phan Đình Dũng

                  (Anh Trần Duệ và những đứa trẻ làng SOS)

            TIN YÊU VỀ NHỮNG CUỘC ĐỜI.

(Đọc chùm truyện ngắn của Trần Duệ trong tuyển tập “Mây ngàn”)

          Dường như làm thơ/viết văn/sáng tác nhạc cũng là một cách “gửi hương cho gió”, “gửi gió cho mây ngàn bay”… Những Mây ngàn ấy, mây nào bay vào Đức Hòa-Long An, mây nào xuôi ra Hồng Thái-Bắc Bình, Hành Đức-Nghĩa Hành, Quế Sơn-Quảng Nam đến tận Gio Linh-Quảng Trị? Đường đi của mây cũng là đường về của những phận đời tha hương trôi dạt mơ ước có dịp gặp gỡ bè bạn gần xa, gặp những tri âm tri kỉ, gặp người hữu duyên…Bao giờ bản thân người viết cũng tin vào những mối duyên giữa đời, nhất là những mối lương duyên. Có thế mới tự lí giải được cho mình vì sao suốt từ thuở thiếu thời, những năm ở Huế trước 1975, đến những năm 80 khó khăn, thiếu thốn và tận bây giờ, dù cho đôi khi xa xôi, đứt nối, giữa bản thân và anh Trần Duệ, tác giả mở đầu của Tuyển tập Mây ngàn, luôn luôn có nhiều liên hệ gần gũi, gắn bó – cả về đời sống hằng ngày lẫn trong văn chương. Thế nên, khi nhận Tuyển tập của sáu tác giả như một món quà tinh thần từ anh, trong tôi đã nhen nhóm mong muốn được viết về những truyện ngắn của anh như là gửi đi những cảm nhận của mình về một quãng đời với những phận người khó quên.

          Những truyện ngắn anh tự chọn đều xoay quanh những không gian – thời gian, những con người quen thuộc, thân thiết với mình bởi anh cũng là một người có nhiều nét tương hợp với những nhân vật truyện ngắn của mình. Nhân vật của anh chủ yếu là những con người lam lũ, bươn chải: “những công nhân rách rưới, ốm đau”(Một cuộc đời- MCĐ); những nông dân sống quanh “xóm nhỏ nằm ven chân núi”(Chuyện xóm núi- CXN); những người làm nghề rừng ở xóm “lâm tặc”(tên một truyện ngắn của anh: XLT). Hóa thân vào nhân vật xưng tôi, khi là nhân vật công nhân “nhỏ nhất công trường” (MCĐ), khi là “anh sinh viên học mãi mà không ra trường”(XLT), người kể chuyện có điều kiện kể về những con người, những cuộc đời với cái nhìn bên trong, cái nhìn của người trong cuộc. Cách kể mộc mạc, giản dị; nhịp điệu câu chuyện chậm rãi, rề rà; ngôn ngữ truyện còn nhiều chi tiết dôi dư; cấu trúc tác phẩm ít sự biến hóa…vậy thì do đâu mà chùm truyện ngắn của anh đọc lên, ngẫm suy vẫn thấy đậm đà hương vị nhân văn, nhân bản?

          Theo người viết, những truyện ngắn của tác giả Trần Duệ trong Tuyển tập trước tiên chứa đựng cái nhìn, cách nhìn vừa nghiêm khắc, toàn diện vừa độ lượng, bao dung về những con người, những cuộc đời. Anh không kể về họ với thái độ bôi đen hay tô hồng mà anh muốn kể về họ với những mặt tối/sáng của chính họ, như họ vốn có. Truyện ngắn MCĐ mở đầu, thắt nút câu chuyện thông qua chi tiết “quấy rối tình dục” phụ nữ. Nạn nhân là chị Xuân, từng “sống bằng nghề buôn hương bán phấn” trước ngày giải phóng. Diễn biến câu chuyện giúp ta nhận thức nhiều điều về hình ảnh những người công nhân một thời: thành phần phức tạp, xấu tốt lẫn lộn; sống theo dư luận, nặng về thành kiến cá nhân; có khi đùa vui vô tâm trên nỗi đau của đồng loại; ban chỉ huy công trường có thời rất thích quy chụp; bảo vệ công trường đôi khi thô bạo…Nhưng rồi lần theo mạch truyện, hình ảnh cả tập thể công nhân nói chung, từng nhân vật chính của truyện kể (chị Xuân, anh Tý) nói riêng cứ sáng dần lên. Những hiểu lầm, thành kiến cá nhân dần được khắc phục. Con người tưởng chừng hư hỏng như chị Xuân thật ra vẫn giàu lòng tự trọng, thấu hiểu quan tâm đến người khác, đặc biệt vẫn luôn hướng thiện. Riêng nhân vật chịu khá nhiều oan khuất như anh Tý vẫn sống “một cuộc đời” đầy nhẫn nhục, vị tha. Anh luôn quan tâm đến hiện tình đất nước, hoàn cảnh riêng từng người để khi cần sẵn sàng chia sẻ, cưu mang …Một số nhân vật khác như vị thầy trụ trì (CXN), cô Mơ, anh Khang, anh Hoàng, người đàn ông bị mù (XLT)…,dưới ngòi bút của tác giả, dù đã từng phạm phải lỗi lầm, thậm chí đã vô tình hoặc cố ý gây nên tội ác, bao giờ cũng có sự thức tỉnh, hướng thiện.

          Miêu tả, xây dựng các nhân vật của mình một cách hiện thực và nhân đạo; bộc lộ niềm tin mạnh mẽ, sâu sắc của mình về bản chất lương thiện, vị tha, đồng thời sẵn sàng minh oan, chiêu tuyết cho những éo le, oan khuất của họ, nhà văn Trần Duệ phần nào đã thể hiện được cái tâm đáng quí của những ngòi bút chân chính xưa nay. Không có ít nhiều năng lực văn chương thì cũng rất khó viết văn. Có điều năng lực ấy nhất định phải bắt nguồn từ cái tâm của người viết bởi lẽ “chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài”(Nguyễn Du).

          Chính cái tâm của nhà văn sẽ gợi ý, dắt dẫn anh ta tìm đến với thế giới nhân vật của mình, giúp anh ta thức nhận, đồng cảm với những mảnh đời bình thường, bất hạnh chung quanh. Trái tim nhạy cảm cùng với cái đầu tỉnh táo, từng trải của tác giả sẽ hướng anh ta nhận thức, phân biệt những điểm sáng tối trong tư tưởng/tình cảm nhân vật, phản ánh, lí giải được những động cơ ẩn sâu trong những việc làm ngỡ như khó hiểu của họ. Mỗi truyện ngắn của Trần Duệ ở đây đều neo lại trong tâm tưởng người đọc ít nhất “một cuộc đời” giàu ý nghĩa. Có thể kể ra một số nhân vật đáng nhớ như chị Xuân, anh Tý (MCĐ), vị thầy trụ trì (CXN). Riêng truyện ngắn XLT rất khó xác định nhân vật chính do cách kể  gần như dàn trải, “nhảy cóc “ từ nhân vật này sang nhân vật kia. Tuy nhiên, chúng tôi nghĩ rằng có thể đây cũng là một dụng ý nghệ thuật của người kể chuyện: không có số phận con người nào là hoàn toàn tối tăm, vô nghĩa; chúng ta hãy biết trân trọng những điểm sáng, những việc làm tốt đẹp, dù là nhỏ nhặt, ở mỗi người quanh ta?

          Những điểm sáng, những việc làm trên, chúng tôi muốn nhìn nhận, cắt nghĩa chúng từ góc độ văn hóa ứng xử của con người Việt Nam truyền thống. Đó là những ứng xử giữa con người với con người, giữa con người với thiên nhiên và giữa con người với tín ngưỡng.

Trong các truyện ngắn của mình, Trần Duệ dường như có “thiên hướng” miêu tả, trần thuật nhiều số phận bi kịch khác nhau: chị Xuân, anh Tý (MCĐ), những “kiếp người ngậm ngãi tìm trầm”, ông thầy trụ trì (CXN), cha con cô Mơ, thằng Khang (XLT)…Mặc dù đã/đang rơi vào hoàn cảnh bi thảm, những con người này vẫn luôn cư xử với đồng loại theo quan niệm sống cổ truyền của cư dân Việt: Bầu ơi, thương lấy bí cùng…Thương người như thể thương thân. Chị Xuân bênh vực, minh oan cho anh Tý; anh Tý cưu mang hai mẹ con chị Xuân. Những người dân xóm núi sống nương tựa lẫn nhau, “hầu như ai cũng đều sống bộc bạch với nhau”; người thầy tu hành không chỉ để sám hối, chuộc lỗi mà còn góp phần giúp những con người nghèo khổ, thất học kia trở thành Phật tử lòng lành. Cô Mơ dạy chữ cho thằng Khang còn cha của cô thì sẵn sàng bỏ ra một số tiền lớn cứu Khang thoát vòng tù tội… Thử đem những nghĩa cử ấy đặt vào vòng xoáy tàn bạo, lạnh lùng của cơ chế thị trường hiện nay mới thấy chúng đáng quí, đáng trân trọng biết bao! Những nghĩa cử ấy, thử ngẫm suy mà xem, có phải bắt nguồn từ văn hóa Việt, một nền văn hóa gốc nông nghiệp, về mặt cộng đồng, con người ưa sống theo nguyên tắc “trọng tình”?

Văn hóa của bất kì dân tộc nào cũng được dựng xây, định hình qua trường kì lịch sử. Trải qua thời gian, văn hóa sẽ lắng lại trong tâm thức con người những lớp trầm tích. Đó là hệ thống hữu cơ những giá trị vật chất và tinh thần. Những giá trị này sẽ chìm vào vô thức âm thầm chi phối mọi ứng xử của con người trong nhiều mối quan hệ khác nhau. Nhìn nhận từ góc độ văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên, chúng ta mới hiểu vì sao ngòi bút Trần Duệ lại miêu tả không gian, con người xóm núi (XLT cũng là xóm núi) theo cái nhìn, cách nhìn của những con người Kẻ Ruộng, con người gốc nông nghiệp. Họ khai thác rừng song luôn mang mặc cảm của những con người đã/đang “tước đoạt của trời cho”. Họ tìm trầm mà luôn lo sợ biến thành “người rừng”; họ khai thác gỗ lậu song vẫn thường xuyên nghĩ đến lời nguyền: “Ăn của rừng, rưng rưng nước mắt”. Vì vậy, họ chọn lối sống định cư biến “những cánh rừng” thành “những  ruộng lúa xanh tốt” (CXN); họ “chỉ vào rừng những tháng mùa nắng, còn mùa mưa thì họ lên rẫy để trồng lúa, trồng bắp”. Rồi họ dựng nhà lập xóm. Rồi họ xây đình mở chùa. Đình ở xóm núi chỉ là “một ngôi nhà làm nơi thờ cúng, tạ ơn thần linh của núi rừng đã phù hộ cho những con người nơi đây được trúng mùa”. Ngôi đình ấy về sau “mặc nhiên trở thành ngôi chùa” và những cư dân xóm “ngày làm ruộng, đêm lên chùa đọc kinh”, “trở thành phật tử hồi nào không hay, không biết”.

Vậy là vô hình trung tác giả Trần Duệ đã miêu tả, trần thuật một không gian văn hóa mang tính biểu tượng truyền thống của cộng đồng cư dân Việt cổ: không gian đình-chùa. Không gian này vừa là trung tâm sinh hoạt, đêm đêm, “những người đàn ông tụ tập lại với nhau” kể lể, tâm sự, vừa là trung tâm tín ngưỡng, đêm đêm, mọi người “lên chùa đọc kinh”. Ngôi đình/chùa này là minh chứng cho sự dung hợp giữa tín ngưỡng sùng bái tự nhiên của dân gian với niềm tin hướng về Phật giáo, một tôn giáo luôn đồng hành cùng dân tộc Việt. Nó mang lối kiến trúc phổ biến của chùa Việt Nam là “tiền Phật hậu thần”…

Cảm nhận những truyện ngắn của nhà văn Trần Duệ từ góc độ văn hóa, chúng ta có cơ sở để lí giải về cốt truyện, cấu trúc tác phẩm, về ngôn từ và chi tiết nghệ thuật. Những truyện ngắn của anh trong tuyển tập đọng lại trong tôi những dư vị và ấn tượng về tình người, tình đời. Đặc biệt, đọc đi đọc lại tác phẩm CXN, những suy cảm của tôi cứ miên man theo hình ảnh vị thầy trụ trì, âm điệu chuông chùa đa dạng/biến đổi, tượng Phật mặt ốm và buồn…Ngay cả câu trả lời “Sống thì cầu an, chết thì cầu siêu chứ cầu gì cho nhiều” thoạt nghe có vẻ giản đơn, mộc mạc thật ra vẫn chứa đựng một chiều sâu nhất định của văn hóa tâm linh dân tộc Việt.

                                                   Khánh Hải, tháng 5/2012

                                                           Phan Đình Dũng