PHẠM HÒA VIỆT - THƠ VÀ ĐƯỜNG BAY NGHỆ THUẬT

Thơ là một bộ môn văn học - nghệ thuật hoàn hảo nhất bao gồm những khía cạnh thẩm mỹ: nhạc, họa, điêu khắc và ẩn chứa cả thời tính, sử tính…

Hiện hữu trên một bình diện ưu việt, ngôn ngữ thơ ẩn tàng một chiều cao, sâu, rộng, tác động thăm thẳm vào hồn người những tình cảm dạt dào, dẫn dắt trí tưởng tượng ta bay cao và kích thích hành động vươn tới của con người ở một mức độ tinh vi nào đó…

Thơ, nói theo một nghĩa nào đó, chưa hẳn là đời sống của tác giả nhưng bắt nguồn từ cuộc sống, mà cuộc sống lại chuyển động trong một vận hành toàn bộ vũ trụ thiên nhiên cũng như vũ trụ con người. Do đó, dù muốn ruồng bỏ hoặc khinh rẻ đời sống đi nữa thì thời tính và sử tính vẫn hiện hữu trong thơ, trong những đường bay nghệ thuật một cách khá trọn vẹn …

Trái với nghệ thuật tạo hình, trí tưởng tượng sáng tạo nên thơ khi hoạt động không cho thấy hẳn sự vật dưới hình dạng vẫn có ở bên ngoài - dù sự vật đó đã được nghệ thuật khoác thêm một lớp áo - mà chỉ cho ta thấy nhận thức bằng một trực giác và một nội cảm thuần túy. Nó phản ánh…, nhưng không phải vẽ lại lập khuôn , mà chủ quan của nhà thơ là yếu tố hệ trọng hơn cả trong hoạt động sáng tác của mình, dù ở những tác phẩm thể hiện mức phản ánh có tính chất cụ thể nhất.

Sự sắp đặt thành một bài thơ phần lớn bao gồm cả hành động được nhận thức và suy tính của tác giả với hình ảnh bên ngoài được nhà thơ cụ thể hoá. Goethe khẳng định : “Thơ nào chỉ biểu lộ được những thực trạng nội tâm mà không cụ thể hoá bằng những vật ngoại giới, hoặc nếu không cho thấy được những vật cụ thể qua tính chất nội hàm của ý tưởng thì cả hai trường hợp đều xuống mức thấp nhất để rơi ngay vào thực tế tầm thường” . Chính thế, nhà thơ chẳng những là con người của sự đẹp (Les hommes du beau) mà còn là con người của sự thật (les hommes du vrai) , sự thật có thể chưa từng ai khám phá ra , thậm chí là sự ngạc nhiên hay bất ngờ …

Nhưng đâu là mảnh đất của thơ, đâu là đường bay của thơ ?

Mảnh đất cho thơ cư ngụ không phải là những mộng mơ ảo tưởng siêu hình mà chính là cái thực tế thiêng liêng. Thơ chắp cánh bay cao từ trong đó . Thơ ở khắp mọi nơi trên cõi đời này nhất là trên mảnh đất ta đang sống. Thơ xuất hiện dần trên mỗi bước ta đi nếu trong mỗi bước đi đó nhà thơ có ý thức khám phá. Nhưng cái tài của người làm thơ ở chỗ không phải sao chép thực tế – thực tế chỉ khơi mào gợi ý – mà làm sao tạo được một toàn thể đẹp , sống động. Goethe nói một cách chí lý: “Muốn trở thành nhà thơ hay, họa sĩ giỏi phải có thiên tài, một sự không thể thiếu được”.

Chúng ta có thể khẳng định một điều: Làm nghệ thuật không thể bao giờ cũng có nghệ thuật ( art và antiart ); thơ không phải bao giờ cũng xuất hiện dạt dào trên từng mảnh đất nào đó. Chính sự chọn lọc và nguồn cảm hứng của nhà thơ là điều hệ trọng . Không phải nguồn cảm hứng ở đâu và lúc nào cũng như nhau mà tùy theo tác động và sự nhìn nhận vươn tới của cuộc sống trước mắt nhà thơ đối với nhà thơ. Với thời gian, tác động đó có thể là qúa khứ hoặc hiện tại nhưng phải là tác động có thực, rõ hơn, đó là sự gắn bó mật thiết giữa nhà thơ và cuộc sống. Cũng với thời gian, mức thể hiện và yêu cầu của một bài thơ từng lúc khác nhau. Cùng với một đề tài chiến tranh, trong chiến tranh “ ta nhìn kẻ thù rất rõ ” (*) với những sự “ mất mát”(*) thì tình yêu trong thơ chính là sự chất chứa hận thù; sau chiến tranh, khi “đất thôi chảy na-pan” (*)thì tình yêu trong thơ chính là những lo toan và xây dựng với những niềm vui mới “và công việc bộn bề”(*) . Không phải chiến tranh qua rồi , nhà thơ chỉ biết miên tưởng về qúa khứ, bằng lòng với hiện tại mà quên đi “kẻ địch lẫn trong ta mang cả dáng thiên thần” (*)

Giá trị đích thực của một bài thơ chính là đường bay của thơ rực cháy ngọn lửa lòng và trí tụê của tác giả trước hiện thực cuộc sống, không giới hạn bởi không gian, với nét độc đáo của mức thể hiện nghệ thuật trong tác phẩm. Không có gì mâu thuẫn giữa giới hạn và vô hạn của không gian. Nhịp sống mới trong xí nghiệp, trong nông trường, công trường... ở một địa phương có thể hòa trong nhịp sống mới trên đất nước, thì mức thể hiện riêng nầy trong một bài thơ cũng có thể là mức thể hiện chung toàn vẹn.

Đọc bài “Em ơi…Balan…” của Tố Hữu, trước hết ta liên tưởng đến xứ sở Balan với những bông tuyết trắng xóa bám đầy thân bạch dương, những đôi ủng đỏ của các chiến sĩ vệ quốc quân đang đi trên tuyết và trước mắt ta bỗng hiện ra cả những vùng trời quê hương yêu dấu. “Em ơi..Balan mùa tuyết tan…”, âm tỏa tràn, ta đang liên tưởng đến cảnh giao thoa giữa hai mùa . “Balan…tuyết tan…”gieo vần bằng trong cùng một câu đã tạo ra tiếng nhạc; nhạc của Chopin đầy tình cảm thắm đượm đang được cất lên. Trái tim chứa chan bao nỗi cảm xúc không thể vùi tan trong tuyết Pháp , không thể bị nát tan giữa bàn tay tàn bạo của phát xít Đức. Trái tim Chopin được đặt nguyên vẹn trong nhà thờ khi Balan được giải phóng. Trái tim huyền bí đang được các cô gái Balan nâng niu, đang sống lại từng điệu đàn khúc ca. Chopin đang đi khắp thế giới, phá mọi thành trì để góp tiếng nói nhân đạo với loài người.

Không phải cố ý đem những hình ảnh của quê hương Việt Nam ra so sánh, nhưng biết làm sao hơn ! Bài thơ đã khơi dậy trong ta một mạch sống, hiện ra trước mắt ta những sắc trời xuân, hạ, thu, đông, những anh giải phóng quân, những chẽn lúa vàng… Đó chính là sự xúc động liên tưởng, đó chính là nhịp cầu giao cảm; thời tính và sử tính rõ nét trong thơ.

Thơ – một chỉnh thể – bao giờ cũng thể hiện niềm khát vọng và không bao giờ thỏa mãn với chính sự hiện hữu của mình. Bởi hướng vọng đi lên là ý đồ cuối cùng của nhà thơ trong việc tạo ra tác phẩm mới.

Trong thư gửi cho E.A.Tsermuskina ngày 9-8-1912, Korôlencô có viết: “… ở đó lại sẽ bắt đầu một trạm đường mới. Cuộc sống chính là sự khát vọng thường xuyên, sự thành đạt và lại khát vọng mới”. Đó cũng là khát vọng của người làm thơ ?

Thơ. Thơ…, nó vẫn hiện hữu thường xuyên, hiện hữu trong đường bay nghệ thuật, tại sao ta lại khó kiếm tìm nó ?

Phải chăng , ở bình diện nào đó ta có thể thờ ơ, bắt gặp nó như sự thể hiện của một tính cách, của một ánh sáng, của một sự sắp xếp chữ nghĩa …; nhưng ở bình diện cao hơn, nó có thể vượt ra ngoài phạm vi đó để hòa đồng với cái toàn thể, đòi hỏi ở ta một công phu rèn luyện kiếm tìm ?

P.H.V.